Door Henk Wolf
Op de Facebookgroep Leraar Nederlands schreef een paar dagen geleden iemand:
Ik hoor steeds vaker zinnen als: ‘Zou je graag op willen letten?’ en ‘Zou je graag een persoonlijk berichtje willen sturen?’ Het woordje graag lijkt me daar niet op z’n plek. Of is dit een normale zinsconstructie die ik niet ken? Waar komt het vandaan? Een bepaald dialect/bepaalde streektaal?
Ik kende de constructie niet en voor mij is ze ook niet welgevormd, maar het fascineert me uiteraard wel dat ze voorkomt.
Het bijwoord graag is in de gegeven voorbeelden een soort beleefdheidsmarkeerder, die een verzoek of bevel minder dringend maakt. Die functie bestond al bij een ander woordje graag, het tussenwerpsel. Dat is een vreemd, want nogal kieskeurig tussenwerpsel, omdat het bij de meeste sprkers alleen maar optreedt bij infinitiefzinnen en werkwoordloze zinnen (die zonder graag als bevel zouden worden opgevat):
- “Opletten, graag!”
- “Nu graag opletten!”
- “Mond dicht, graag!”
- “Graag mond dicht!”
Het lijkt er echter op dat dit graag met beleefdheidsfunctie voor sommige sprekers de overstap heeft gemaakt van een tussenwerpsel naar een bijwoord. Dat is niet eens zo’n hele grote stap, omdat het Nederlands al lang een bijwoord graag heeft. Dat kan verschillende functies hebben. In combinatie met een werkwoord dat een verlangen uitdrukt, is het letterlijk een graadverhogend bijwoord, maar het kan dan ook de pragmatische functie van een beleefdheidsmarkeerder krijgen, zoals in:
- “Ik wil graag dat je oplet.”
Dat ligt natuurlijk al aardig dicht bij het hierboven geconstateerde en mogelijk nieuwe graag.
Als graag zich heeft ontwikkeld tot een bijwoord met een beleefdheidsmarkeringsfunctie, dan verwacht je het ook in gebiedendewijszinnen. Dat komt uit. Als ik googel op “wees graag”, vind ik ook voorbeelden als:
- “Wees graag op tijd”
- “Wees graag zo specifiek mogelijk”
Gebiedendewijszinnen met graag als beleefdheidstussenwerpsel komen ook voor. Mogelijk heeft de overstap van de ene woordsoort naar de andere zich bij dit zinstype voorgedaan:
- “Wees op tijd graag.”
Het zou niet voor het eerst zijn dat tussenwerpsels met zo’n beleefdheidsfunctie zich tot bijwoorden ontwikkelen. Het Nederlandse aa-uu-bee en es-vee-pee, het Duitse bitte, het Engelse please en het Friese beliven hebben dat ook gedaan:
- “Wil je aa-uu-bee je mond houden?”
- “Kunnen jullie es-vee-pee rustig zijn?”
- “Würdest du bitte ruhig sein?”
- “Would you please be quiet?”
- “Kinst beliven sunich dwaan?”
Dat zelfs recente ontleningen zoals in de onderstaande internetzin het al snel tot volwaardig bijwoord kunnen schoppen, laat zien dat de klasse van bijwoorden met een pragmatische functie behoorlijk open is:
- “Dit is mijn eerste post, maar kan er iemand please, heel erg please een filmpje plaatsen?”
“Graag gedaan” kennen we toch al tijden?
Er is ook nog de graag als beleefd antwoord op een ja/nee-vraag.
-Wil je suiker in je koffie?
-Ja, graag.
Het doet mij een beetje denken aan het hedendaagse gebruik van beter in zinnen als:
Beter pak je je tas vanavond al in, want je moet morgenochtend om 7 uur al weg.
We gaan beter op de fiets, dan kunnen we drinken.
Voordat mensen nu alle bekende gebruikswijzen van ‘graag’ gaan opnoemen: een heleboel staan er hier al beschreven:
http://gtb.inl.nl/iWDB/search?actie=article&wdb=WNT&id=M021327&lemma=graag&domein=0&conc=true
Graag of niet hoor, Henk.
Ik weet niet of ik het mag noemen van Henk, maar graag heeft ook al een bestaande betekenis van liever. Ik denk dan aan:
‘Wel zo graag’.
‘Ik zou het graag anders zien.’
En Henk geeft zelf al een voorbeeld van de betekenis van liever, zonder dat te benoemen:
“Ik wil graag dat je oplet.”
Dat lees ik als, Ik heb liever dat je oplet.
Dan de twee zinnen van de Facebookpagina:
1. ‘Zou je graag op willen letten?’
2. ‘Zou je graag een persoonlijk berichtje willen sturen?’
Bij 1. gaat het dan volgens mij om liever (beter).
Zin 2 kan ik niet goed duiden, maar hier zou het ook liever kunnen betekenen in de context van. ‘Vertel het me miet mondeling en ik heb liever dat je me een berichtje stuurt’. Of het is nog steeds een beleefdheidswoord in de trant van. ‘Zou je mij een persoonlijk bericht willen sturen? Graag.’ Een soort van foutje en verplaatsing van het woord.
Maar het kan dus ook gaan om twee totaal verschillende manieren van het gebruik van graag en denk ik dat het nieuwe hem zit in de vaker voorkomende betekenis van liever. Ik denk hierbij ook aan de voorbeelden van Marie-José Klaver met het nieuwe gebruik van beter, in plaats van liever of graag …
Graag gedaan.
Tja, het bijzondere van het gebruik van “graag” kan vele kanten op. Mij vallen er twee dingen aan op.
Bijwoorden zeggen in de regel iets van het onderwerp van de zin in de relatie met het werkwoord. Als ik graag naar de film ga of graag in m’n nopjes ben, geeft “graag’ iets van mijn gevoel weer, niet van dat van een ander. Dat is bij “Opschieten graag” even anders. Daar moet je in je fantasie een tussenvraag bij denken in de zin van “Waarom moet ik opschieten?” waarop het antwoord dan is “dat ik (die dat aan je vraag) dat nu eenmaal fijn vind”. Graag springt dus in zijn binding over van de toegesprokene naar de spreker.
De tweede “oversprong” betreft de betekenis, die ook een tussengedachte overslaat. Denk aan “graag gedaan”: iemand heeft iets voor je gedaan en zegt dat hij dat graag heeft gedaan, hij had er zin in. Waarom zou hij dat zeggen? Hij zegt ermee: je hoeft me niet te bedanken, want mijn beloning zat al in het genoegen dat ik het voor je mocht doen.
Er zullen wel meer voorbeelden te bedenken zijn waarin deze verschijnselen zich voordoen. Ik aarzel wat bij die voorbeelden van “beter op de fiets gaan” en “beter pak je je tas vanavond al in”. Al moet je ook daar constateren dat het “beter” wat uit zijn oorspronkelijke verband getrokken is.
Zie voor de constructie ‘beter is er licht’ https://neerlandistiek.nl/2018/07/beter-is-er-licht/
Ik zie de mogelijkheid om ‘graag’ in de voorbeeldzinnen die de aanleiding zijn tot dit artikel, op te vatten als een tussenwerpsel, vergelijkbaar met ‘alsjeblieft’; en in de vier zinnen met imperatieve of ontbrekende infinitief idem dito. Zien we niet eerder de beweging van een bijwoord (graag in een voorbeeldzin als ‘ik ga graag naar de film’) naar tussenwerpsel: graag in dezelfde ‘betekenis’ als alsjeblieft. In al die zinnen waarin graag zo merkwaardig optreedt, kun je volgens mij ‘graag’ vervangen door ‘alsjeblieft’:
* zou je alsjeblieft op willen letten?
* opletten alsjeblbieft!
* wees alsjeblieft op tijd!
Etcetera.
‘Alsjeblieft’ als tussenwerpsel met beleefdheidsmarkerende functie. Het wordt voor mij ook helderder als ik het tegenovergestelde tussenwerpsel van ‘alsjeblieft’ in de plaats zet, een onbeleefdheidsmarkerend tussenwerpsel; dat wordt dan bijvoorbeeld ‘zou je verdomme op willen letten?’ Etcetera.
Je kunt overwegen het met leestekens te verduidelijken: ‘zou je, alsjeblieft, op willen letten?’ En dus: zou je. graag, op willen letten? Dat laatste komt vreemd over, maar dat doet de zin voor mij ook zonder die komma’s al. Waarom overigens, Henk, de voorbeeldzinnen met die afkortingen ‘aa-uu-bee’ en ‘es-vee-pee’niet in plaats daarvan voluit; verandert dat de betekenis of de aard van die zinnen? Dat zie ik niet.
Om dat laatste zeker te weten, moeten we eigenlijk weten welke intonatie de sprekers gebruiken. Met tussenwerpselintonatie vind ik ze nog gekker dan met bijwoordintonatie.
‘Alstublieft’ en ‘S’il vous plaît’ kun je ook als voorbeeld gebruiken, maar ik heb hier de afkorting gekozen om te voorkomen dat de discussie uitloopt op de vraag of die eventueel ook als bijzin gelezen kunnen worden. Bij de afkortingen is duidelijk dat ze ergens in hun geschiedenis een tussenwerpsel zijn geweest.