Door Marc van Oostendorp

Er zijn inmiddels taalgeleerden die gespecialiseerd zijn in samentrekking. Natuurlijk weten ze altijd ook wel wat over andere onderwerpen, maar er zijn mensen die inmiddels bijna alleen publiceren over samentrekking.

Het is makkelijk te begrijpen. Samentrekking is een fascinerend verschijnsel. Wanneer je twee zinnen aan elkaar knoopt met een woord als en kun je zowel het begin als het einde weglaten:

• Jan heeft Els bezocht en Jan heeft haar het nieuws verteld.
• Jan heeft Els bezocht en Marie heeft Peter bezocht.

Wanneer je iets uit de eerste zin weglaat moet het aan het eind staan; wanneer je iets uit de tweede zin weglaat moet het aan het begin staan. Je kunt niet zeggen ‘Jan heeft Els bezocht en Marie heeft Peter’, ook al zou dat natuurlijk helemaal niet per se onduidelijk zijn. Ons taalgevoel staat het niet toe.

Je kunt ook uit beide zinnen iets weglaten, mits dat dus maar in de eerste zin het einde is en in de tweede zin het begin:

• Jan heeft Marie vorige week bezocht en Jan heeft Els gisteren bezocht.

In het nieuwe, laatste, achtste deel van de prachtige Syntax of Dutch laten Hans Broekhuis en Norbert Corver zien dat er allerlei verschillen zijn tussen het weglaten van het eind van het begin en het weglaten van het begin van het eind. Het eerste noem ik voortaal 1-weglaten en het tweede 2-weglaten.

Zo mag bij 1-weglaten het laatste woord voor het weggelaten stukje geen onbeklemtoonbaar woordje zijn zoals ‘r of ‘m:

• Jan heeft ‘r bezocht en Piet heeft ‘m bezocht. [uitgesloten]

Als je deze zin begint uit te spreken, leg je onwillekeurig toch nadruk op ‘r, en maakt er haar van. Bij 2-weglaten doet dat probleem zich niet voor, het volgende is een prima zin:

• Jan heeft ‘r bezocht en Jan heeft ‘r het nieuws verteld.

2-weglaten heeft dan weer als beperking dat het geen zelfstandignaamwoordsgroepen zoals ‘oude mannen’ mag openbreken. Dat mag dan weer wel bij 1-weglaten:

• Oude mannen zijn dom en oude vrouwen hebben geen humor. [uitgesloten]
• Jan helpt oude mannen en Marie helpt jonge mannen.

De eerste zin is natuurlijk op zich niet uitgesloten, maar kan dan alleen betekenen dat alle vrouwen humorloos zijn, niet dat dit alleen geldt voor oude vrouwen.

Er is nog een verschil: 1-weglaten vind je ook binnen woorden, maar 2-weglaten niet:

• fietsbel en huisbel 
• huisdeur en huisbel [uitgesloten]
• bebossen en ontbossen
• bebossen en betegelen. [uitgesloten]

Je laat dus niet zomaar wat weg, een en ander is onderhevig aan zo ingewikkelde regels dat ik hier alleen maar naar Broekhuis en Corver kan verwijzen omdat we hier anders vanavond nog zitten. Maar nu komt het wonderlijke: die regels kennen jullie tegelijkertijd allemaal al! Ooit heb je die ergens opgepikt. Hoe? En waarom?