Door Marc van Oostendorp
Echte taalliefhebbers die met elkaar praten, daar gaat niets boven. Iemand hoeft maar wat te zeggen, of de anderen slaan al aan het discussiëren over de vorm van het zojuist te berde gebrachte, en dat zet dan een machinerie in gang van steeds meer commentaar op steeds meer commentaar.
Zo zat ik onlangs met twee van de leukste taalliefhebbers van Nederland in een koffiehoekje dat beweerde ‘de beste koffie van de campus’ te hebben. Het gesprek kwam op het woord prima. Van Dale beweert dat het ‘eerste, fijnste, voornaamste’ betekent en ‘vandaar uitstekend, bijzonder goed’. Als voorbeeld geeft het woordenboek zelfs nog het zinnetje:
- De koffie is prima.
Maar wij waren het erover eens dat ‘prima koffie’ helemaal niet zulke uitstekende koffie is. Wanneer je pretendeert de beste koffie van de campus te serveren, ben je waarschijnlijk minder blij met deze kwalificatie dan met:
- De koffie is goed.
Prima betekent in het moderne Nederlands iets als ‘er is weinig tegen in te brengen’; erg jubelend is het niet. Zelfs het, toch ook niet overdreven uitbundige, goed is normaliter positiever.
Het woordenboek Van Dale Hedendaags Nederlands, een uittreksel van Van Dale dat gratis geraadpleegd kan worden op de website vindt ‘uitmuntend’ zelfs een goede vertaling. Dat is echt overdreven. Je kunt natuurlijk van positieve kwalificaties altijd ‘uitmuntend’ maken door een bepaalde, uitroep-achtige intonatie:
- De koffie is prima!
- De koffie is goed!
Maar daar is het de intonatie die als versterker werkt. Zelfs een nog wat gematigder kwalificatie als oké kan er ineens enthousiast van worden:
- De koffie is oké.
Met een neutrale intonatie heeft prima de oorspronkelijke betekenis ‘op de eerste rang’ volledig verloren, besloten wij. En toen kwamen we erachter dat de bazen van de koffietent hun koffie lekker vonden, de lekkerste zelfs. Waar past dat in het rijtje?
Hier lopen het gesproken en geschreven woord soms uit elkaar. Prima in positieve zin is een beetje versleten; “dat vind ik prima” klinkt niet als een juichkreet, eerder berustend. Maar in een onverwachte context; “laten we op de Campus afspreken, ze hebben daar prima koffie”, is de kwalificatie zoiets als ‘onverwacht goed’. Het is lekker compact ook, bijvoorbeeld in een geschreven beoordeling: Prima service ook!
Heeft het mogelijk nog met de verwachtingswaarde te maken? Koffie op de universiteit is in de regel schier ondrinkbaar bocht. Dus als de koffie prima is, dan is dat misschien ook in relatie tot het afscheidingsvocht dat uit de automaat komt. Het onderscheid goed en prima is in die context wellicht minder van belang dan als je bijvoorbeeld buiten de campus op zoek naar koffie gaat.
Mogelijk heeft het ook te maken met waar je koffie drinkt. Dus als een restaurant prima koffie heeft, is dat prettig, maar als een koffiespeciaalzaak prima koffie heeft, is dat vrij teleurstellend en ga je er niet snel terug. Dan is goed mogelijk inderdaad weer beter dan prima.
Overigens vind ik goed hier attributief gebruikt logischer dan predicatief.
Ik niet Lucas!
Een zin als ‘de koffie is goed’ komt in de gesproken praktijk nauwelijks voor, dus in hoeverre zijn intuïties dan waardevol? Bij een dialoog:
-Hoe vind je de koffie?
-Goed.
Is de koffie ook niet meer zo prima, misschien juist door de vlakke intonatie.
Het heeft ongetwijfeld te maken met de algemene sleetsheid van positieve bewoordingen, maar ‘prima’ is meen ik veel voor producten gebruikt voor een kwaliteit tussen huishoudkwaliteit en premium in. Hartevelt jenever heeft nog altijd een ‘prima’ in zijn assortiment. Zo is het dan mogelijk iets aan ‘heel aanvaardbaar goed (maar niet het beste)’ gaan betekenen.
Ik geloof zeker dat ‘prima’ hier minder een absolute kwaliteitsmaat aangeeft (zoals ‘de koffie is heel erg lekker’), maar inderdaad, zoals Lucas al suggereert, voornamelijk een modale lading heeft: de kwalificatie is gerelateerd aan je verwachtingen. Het voldoet aan wat je mag verwachten, aan wat wenselijk is, maar het stijgt daar ook niet overdreven ver bovenuit (zoals ‘de koffie is geweldig’).
Ik zou dus zeggen dat ‘prima’ meer een modale betekenis heeft (of gekregen heeft).
Dan is prima dus de onverbogen vorm van redelijk goed, lijkt me. Ik vind het ook eigenlijk meer een bijwoord dan een bijvoeglijk naamwoord.
Op een of andere manier trekt dit onderwerp me.
Bij ‘De koffie is prima’ kan, zoals Ric van Kempen en Lucas Seuren stellen, een lage verwachting van het geserveerde naar boven worden bijgesteld. Of dat nu modaal (Peter-Arno Coppen) moet heten of dat er een gisse kromming in zit (Mient Adema), voor mij verheldert de toestand misschien door één woordje in te voegen: ‘De koffie is nog prima’.
Voordat ook deze drank ten prooi viel aan de lifestyle, met veel Starbucks-Italiaans erin, was er in de Lage Landen namelijk een frase die lage verwachtingen wel waarmaakte: ‘De koffie staat bruin’. Of op zijn gallicistisch: ‘De koffie is klaar’.
In beide gevallen werd de drank warm gehouden, in de praktijk vaak tot op het kookpunt. Die koffie smaakte nogal bitter. (De bekende inspecteur Arglistig dronk nooit koffie in grensstreken, omdat men daar ‘gendarmenzweet’ zou serveren. Dus: ‘De koffie is wettelijk niet aanvechtbaar’?)
Wouter van der Land val ik daarom bij dat de zin ‘De koffie is goed’ zelden voorkomt, in tegenstelling tot ‘De temperatuur is goed’.
Ik geloof dat de door Marc van Oostendorp geciteerde variant ‘lekker’ vooral in Nederland speelt. België lijkt er een verondersteld smaakgebrek van Hollanders mee te persifleren. Mijn moeder kon koffie ‘zalig’ noemen, een term die in België overal voor gebruikt wordt, behalve voor eten en drinken.
Laaglands universeler zou zijn: ‘De koffie is uitstekend’. Of is die constatering alleen weggelegd voor ouderen? Zoals niet iedereen enthousiast zal worden van ‘De koffie is toppie’? Nu ik dit opschrijf, proef ik ineens een contrast: het eten was afschuwelijk, maar de koffie was uitstekend.
Het voorbeeldzinnetje ‘De koffie is oké’ sluit volgens mij het ethische aspect in: fair trade.
Dit is een duidelijk geval van synchroniciteit (mal ideetje van Jung). Gisteren legde ik in havo-5 uit wat volgens mij onder ‘prima’ moet worden verstaan en in havo-3 gebruikte ik, voor het eerst in 30 jaar onderwijs, het woord ‘arglistig’ dat ook Marc Kregting hier bezigt.
En nu dit dus.
Meer dan 30 jaar geleden had ik een prettig onderhoud met Joop van der Horst, de innemende taalkundige die toen het concept ’taaltekens’ in zijn proefschrift uitwerkte. We hadden het over het verschil tussen semantiek en pragmatiek. Ik had de studierichting taalbeheersing verkozen boven taalkunde, terwijl Joop de taalbeheersers hartelijk afwees als charlatans met een onzinbenadering van taal. Eén element uit onze conversatie herken ik in bovenstaande discussie: de aanname dat een woord (een taalteken) een betekenis(reeks) hééft en dat je die op een of andere manier kunt reconstrueren. Terwijl taalbeheersers iets… tja, pragmatischer zijn, niet van een vaste (reeks van) betekenis(sen) uitgaan, maar menen dat taalvormen betekenen wat de gebruikers daar van maken, ook al staat dat op gespannen voet met de lexicologie.
Net zoals de kwalificatie ‘apart’:
– Wat vind je van mijn nieuwe jurk?
– O, eh, heel… apart.
en zelfs ‘goed’:
– Wil je nu eindelijk toegeven dat je je vergist hebt?
– Goed, goed, en nou wegwezen.
De sprekersintentie verdraagt zich hier niet met de woordenboekbetekenissen van ‘apart’ en ‘goed’.
Zo kan ook het woord ‘prima’ multifunctioneel worden gebruikt.
– Dus u ontslaat mij domweg?
– Ja.
– En wat dan als ik het bedrijfsgeheim openbaar?
– Prima.
De toevoeging ‘hoor’ kan hier wonderen doen:
– Pap, is de koffie lekker die ik voor je hebt gemaakt?
– Prima, hoor.
Natuurlijk, als een scholier je vraagt naar de betekenis van het woord ‘prima’, dan vormt bovenstaande ‘geen goede voorbeelden’. Dan vereenvoudig je, al is het maar omdat je geen uur de tijd hebt, maar op zijn best een halve minuut.
Omdat ik even later in de les weer een halve minuut de tijd vond om hierop te reflecteren, nam ik de gelegenheid te baat om bovenvermelde voorbeelden op het bord te tonen. Het aardige is dan dat een aanzienlijk deel van de scholieren onmiddellijk wéét wat de woorden ‘apart’, ‘goed’ en ‘prima’ in de context betekenen.
Ik hoop dat ze leren dat taal buigzaam materiaal is.
Die functie van prima bij een voorstel/verzoek zien we interessant genoeg ook, en zelfs vaker, voor goed.
Ik vraag me af of “(is) prima” iets betekent als “geen bezwaar” terwijl “(is) goed” echt instemming is. Dus net als hierboven een wat sterkere variant.
Dan zou prima donna betekenen: redelijk goede madam?
Dit was ook onze conclusie tijdens het gesprek; al heb ik dat in het stukje misschien onvoldoende tot uitdrukking gebracht.
Op Facebook vestigt iemand er de aandacht op dat het woord ‘fine’ in het Engels ook een dergelijke betekenis heeft, en dat daarmee samenhangt dat het woord alleen in heel specifieke omstandigheden in een vraag of een negatieve zin kan worden gebruikt. Ik heb ook het gevoel dat ‘Is deze koffie prima?’ of ‘Deze koffie is niet prima’ inderdaad alleen in heel bijzondere gevallen kunnen worden gebruikt.
(Terzijde: Belgen mogen van mij trots zijn op de superioriteit van allerlei aspecten van hun keuken. Om dit uit te strekken naar koffie getuigt volgens mij van weinig kennis van zaken.)
Er is ook een verschil in het gebruik van het woord ‘prima’. In tekst is het vlakker dan uitgesproken met een enthousiaste klank. Het lijkt erop dat het woord ‘prima’ uitleg behoeft. Het voorbeeld van mw. Minkema is interessant. Het woord ‘hoor’, maakt het antwoord van de vader naar mijn idee en regelrechte dooddoener. Maar zou er staan, ‘De vader roept enthousiast: ‘Ja, prima hoor’. Dan krijgt hij vast nog een keer koffie.
Duidelijk een geval dat Van Dale dit lemma niet heeft bijgewerkt. Volgens de etymologiebank betekende ‘prima’ 100 jaar geleden nog wel uitstekend en betekent het nu al vele decennia redelijk tot goed. Misschien dat Van Dale het aanvult als iemand in de betaalde online versie wat toevoegt aan hun wiki? Werkt die wiki trouwens binnen de Van Dale in de praktijk? En in Van Dale staan wel meer dingen die niet (helemaal) kloppen. Prima woordenboek verder.
Is van Dale niet met kleine v of is dit ook verouderd?
In het logo van Van Dale uitgevers wordt ‘van’ met een kleine letter geschreven, maar verder hanteren ze overal een kapitaal. Ik zou ook niet inzien waarom het nu de Dikke van Dale zou moeten zijn.
Het zou “van Dale” zijn ingeval het “van Dale” is. Ik weet ook niet waarom het Claeys is en niet Klaas, uitgezonderd dat het Claeys is op mijn identiteitskaart en op de officiële papieren van mijn vader, grootvader, overgrootvader… Conventie?
De conventie is thans dat Van Dale met twee kapitalen wordt geschreven. Maar het staat u geheel vrij om daar vanaf te wijken.
Eventjes verificatie gezocht op de website van “van Dale” omtrent die conventie: “Onze naamgever Johan Hendrik van Dale is met recht een naam die een begrip is geworden.” Tenzij de man, overleden in 1872, postuum van naam veranderd is, ga ik ervan uit dat die conventie feitelijk nergens op steunt en niet als rechtvaardiging kan gelden voor zo’n ingreep.
Even ter herhaling de (Nederlandse) conventie voor de namen met tussenvoegsels:
kleine letter in het midden van de naam, hoofdletter aan het begin, dus:
“Onze naamgever Van Dale”
(hoofdletter, de V is het begin van de naam) en
“Onze naamgever Johan Hendrik van Dale”
(kleine letter)
Hangt dit ook niet af van de streek? In België betekent ‘Prima’ naar mijn gevoel nog altijd ‘uitstekend’.
Ook in Leiden zijn er niet al teveel meer van. Die schilderachtige koffietentjes waar bier uitsluitend ‘op fles’ wordt verstrekt. En de koffie nog vaak ‘een bravilortje’ is (naar het koffiezetapparaat van het merk Bravilor). Er hangen fraaie, vaak handgemaakte reclame uitingen tegen het raam geplakt. Eigenaar Bert van een van die nog niet teloor gegane volkse pleisterplaatsen had zijn venster gesierd met de aansprekende slogan ‘de koffie is bruin!!!’. Leidens stadstekenaar van destijds, Joop de Koning, had de kreet voorzien van een aardige tekening, vanzelfsprekend een dampend bakkie troost, vergezeld van de wel bijzonder uitnodigende tekst: ‘Lekker Bruin Bert’! Wat schat u, zou ‘lekker bruin’ ook in deze discussie kunnen worden opgenomen?
Ten tweede male lees ik hier de uitdrukking “de koffie is bruin”. Mooi. Wat dacht u van “Napoleon te paard”, al meer dan één eeuw gangbaar in Gent? Het betreft koffie zo onbruin dat je doorheen het brouwsel gemakkelijk de afbeelding van Napoleon op zijn paard op de bodem van het kopje (in het Gent: taasse) kon waarnemen. Beleefde manier van uiten van kritiek. Misschien word ik nu met banbliksems overladen, maar voor mij is Nederlands inclusief de lokale dialecten die het fundament hebben geleverd voor de standaardtaal. Standaardtaal die blijkbaar niet zo standaard is, gezien de betekenisveranderingen die in hier inzake o.m. het woordje “prima” verneem. Hoe kan men zich optimaal verstaanbaar maken wanneer men voor hetzelfde woord niet dezelfde betekenis hanteert? Lepe truc van God?
Ik heb thuis een koffiemachine. De koffie die daaruit komt is prima, want ik drink het zodra ik wakker ben. Het gaat toch nu even niet om de bereidingswijze of soort van koffie, maar om de betekenis van ‘prima’. Volgens mij ligt de oorsprong van het woord in het Latijn, en betekent inderdaad ‘op/in de eerste plaats’.
Nu is het prima dat ik ’s ochtends koffie drink, vooral omdat ik niets anders wens. Dan heeft ‘prima’ geen kwalificerende betekenis ten opzichte van andere dingen. Het is nu eenmaal het eerste dat ik drink.
Ook in een koffiebar is prima koffie niets bijzonders. Het is nu eenmaal de koffie die je voorgezet krijgt. Als het niet prima zou zijn, zou je om een ander bakkie vragen toch? Maar ik vraag me af of je zoveel keuze hebt; dan moeten we het misschien toch hebben over het soort koffiebonen of de bereidingswijze.
Nou moet ik ook denken aan de uitdrukking ‘primus inter pares’. Eentje moet de eerste zijn, maar dat zegt niets over vergelijkbare dingen.
‘Prima’ betekent voor mij niet ‘het beste’ of ‘uitstekend’ maar het eerste waar je genoegen mee neemt, maar ja, taal gaat nu eenmaal om consensus, dus welke betekenis je eraan wilt geven: ik vind het prima.
Dit is grappig Wouter. Je schrijft: ik vind het prima. Dat betekent in deze context wat mij betreft hetzelfde als: ik vind het best. En laat ‘best’ nou de overtreffende trap zijn van ‘goed’. Kennelijk moeten we het toch over een andere boeg gooien met de betekenisinterpretatie. Ik denk dat wanneer woorden veel gebruikt worden de betekenis ervan in kracht afneemt.
Misschien “veel VERKEERD wordt gebruikt”?
Bovendien: ‘uitstekend’ heeft ook geen kwalificerende betekenis. Letterlijk betekent het niets meer dan ‘dat wat uitsteekt’. Een mens is geneigd daar eerder voor te kiezen dan dingen die niet uitsteken, omdat er meer aandacht op gevestigd is. Ik denk dat Van Dale het juist heeft.
Ik geef toe dat dingen wel ‘uitstekend’ genoemd kunnen worden omdat ze betere eigenschappen hebben ten opzichte van vergelijkbare dingen, maar zodra je daar onderzoek naar gaat doen, kies je niet meer voor hetgeen het eerst voor handen is.
Eigenlijk vervalt dan de betekenis van ‘uitstekend’, en kan men beter kiezen voor kwalificerende termen.
Mag ik het opstellen van een waardenschaal adviseren? Dat houdt de koffiefanaten voor minstens één decade zoet.
Volgens mij is prima een zesje.
Ook ik vind prima koffie beter dan goede koffie. Of als we ons niet mogen uitspreken over de kwaliteit van koffie, vind ik een prima krant ook beter dan een goede krant. Laat Van Dale dus maar zoals hijs is: prima.
Dan bedoelt u ‘prima de luxe”!
@Walter Claeys 17:03
Ik kan uw opmerking niet helemaal vatten, maar als u bedoelt dat Johan Hendrik van Dale volgens een oude conventie daar goed is gespeld, dan mag ik u erop wijzen dat ‘van’ in dit soort gevallen met de voornamen ervoor, altijd met een kleine letter wordt geschreven. Het was pas een argument geweest als u op de website van Van Dale de aanduiding, De heer van Dale had aangetroffen. Maar nogmaals, u mag het schrijven zoals u wilt, er staat geen boete of een gevangenisstraf op.
En nog een toevoeging. Ik meen vrijwel zeker te weten dat de burgerlijke stand in Nederland al heel lang geen kleine letters in voorvoegsels toestaat en oudere spellingswijzen heeft aangepast. Dus van Dale mag ook niet (meer). In België is dat anders, want daar worden nog wel kleine letters bij voorvoegsels toegestaan.
Persoonlijk zou ik dat aanzien als machtsoverschrijding vanwege de overheid. Overigens heb ik de zin inzake de naam geplukt uit de website van “van Dale”. Dat spellingsregels veranderen, daar kan ik inkomen (al veranderen ze m.i. niet altijd ten goede) maar van familienamen blijft men af. Waartoe het verschil tussen “v” en “V” kan leiden: misschien zelfs tot revolutie, wie weet…
Het zal misschien aan mijn Vlaamse roots liggen en aan mijn leeftijd maar toen ik in vorige eeuw een goede schooltest maakte was “Prima” zowat de mooiste lofbetuiging die een leerkracht met rode balpen zwierig in de kantlijn kon schrijven. Een “prima koffie” wat op zich eerder Hollands klinkt, is dus een koffie waar niets negatiefs op aan te merken valt en waar de barista zijn uiterste best voor heeft gedaan.
Ik ben het met je eens, Rob. Niet alleen probeer ik je een beetje te vermaken met mijn inbreng, het einde is ook licht sarcastisch.
Dat verandert per definitie de betekenis: wanneer ik iemand ‘ik vind het best’ hoor zeggen, denk ik doorgaans niet dat diegene een betere optie verkiest. Onverschilligheid leidt tot willekeur. Dat brengt me weer bij de meest voordehandliggende optie, dat wat uitsteekt.
Maar dat is niet voldoende. Na uitvoerig vergelijk kan iemand ook ‘prima’ gebruiken om de kwaliteit van een optie uit te drukken, zoals Moens terecht opmerkt. Dan steekt het ook uit, maar eerder inhoudelijk, dan uiterlijk. Een ‘prima’ van de meester betekent ook niet dat je de beste van de klas bent. Achterlijke Bartje kan ook een ‘prima’ krijgen, terwijl hij veel fouten maakt, niet hele lekkere koffie, maar wel de boontjes fijn kan malen.
De betekenis van ‘prima’ is dus subjectief, net als de vraag wat is het beste. Ik denk dat het beste, dus prima, is dat wat uit alle mogelijke perspectieven, alles weloverwogen, de meeste positieve eigenschappen heeft. Maar zover kan niemand gaan. Sommigen nemen ook genoegen met een snellere verwerking van informatie, en vinden het al gauw prima.
Ik blijf er toch bij dat ‘prima’ eerder een temporale dan een kwalitatieve uitspraak is. Dus ‘op de eerste plaats’, niet ‘het beste’. Het beste kan in veel gevallen op de eerste plaats komen, maar dat is niet intrinsiek aan ‘prima’. Het gaat erom wat, op welk moment, vanuit welk perspectief, de voorkeur heeft.
Prima donna: de top dame. Primus inter pares: de eerste onder zijn gelijken. In de tweede uitdrukking wordt “primus” gerelateerd aan de groep van gelijken (en in het land der blinden is eenoog koning…). Wie zich correct wil uitdrukken, zal dan desgevallend “prima” relativeren, maar “prima” op zich bloot te stellen aan hineininterpretieren, is de ander intenties in de mond leggen die er misschien wel zijn en misschien niet, wat tot intentieprocessen leidt (en dat is ongezond).
@Tim Volgens de Nederlandse conventies is het inderdaad dus altijd Annejet van der Zijl, maar in Vlaanderen schrijf je Griet Op de Beeck.
Zouden wij in het Nederlands Griet met op de Beeck schrijven? Nee, want “op” is hier niet het tussenvoegsel (tussen voor- en achternaam) maar het begin van de (achter)naam.
Mmm, twijfel. Die tussenwerpsels moeten in de naam zelf zitten om klein te blijven, ermiddenin.
Maar goed, het ging over koffie, prima!
Volgens die redenering zou je dan Griet Op De Beeck moeten schrijven.
En het is in Nederland Roel in ’t Veld (voormalig staatssecretaris). Dus …
Standbeelden neerhalen: het is des mensen. Standaarden neerhalen ook.