| Kartoliek Illustratie: M. van Oostendorp |
Ineens bedacht ik dat sommige leden van mijn familie kartoliek zeiden in plaats van katholiek. Waar komt die r vandaan? Navraag op Twitter leerde dat er ook andere mensen zijn die het kennen, zij het niet veel. Die mensen komen allemaal uit Zuid-Holland, net als mijn familie, dus het is een lokaal verschijnsel.
Op internet vind je het nauwelijks. Op Huishoudplaza schreef een zekere Tijgertje zo’n tien jaar geleden:
Hoi Sje, Bij ons was dat ook. Twee geloven. Ik ben kartoliek geworden. Dus ik heb nooit de communie gedaan! Mijn man wel. Maar als je kartoliek bent en besluit dat je kind gedoopt gaat worden, neem je ook die volgende stap. Echter het vormen is voor mij iets dat moet het kind zelf beslissen. En tegenwoordig is alles mogenlijk. Mijn moeder heeft vroeger verkering gehad met een kartolieke jongen. Ze moest het uit maken, want dat kon niet!!!!!! Tijgertje
Vervolgens vinden we tien jaar lang niets meer tot ineens Jonathan Kleine zich eind februari van dit jaar meldde op een Hongaars webforum met de mededeling:
Het stelt me dan ook teleur van een kartoliek land zoals Spanje, in de bijbel staat dat je respect moet hebben voor alles dat leeft
Via Delpher, de oudekrantensite, vinden we ook een veel oudere vindplaats. Het Soerabaisch Nieuwsblad komt in 1881 met een overzicht van ‘vermakelijke spellingen’ bij de volkstelling:
Een paar andere kranten plaatsen min of meer hetzelfde bericht in hetzelfde jaar, maar verder geeft Delpher weer niets.
Het is dus een verschijnsel dat slechts heel sporadisch aan de oppervlakte komt: het is statistisch bijna te verwaarlozen, maar tegelijkertijd wordt het bij navraag onder mijn (een paar duizend) volgers op zomaar een avond op Twitter door enkelen herkend.
Ik schreef jaren geleden al eens over marzel, waarin ook zo’n vreemde r opduikt. Ik had toen niet aan kartoliek gedacht, maar de verklaring lijkt me min of meer dezelfde: om te voorkomen dat je een lange [aa] zegt (die neiging is in het Rotterdams nogal sterk in vergelijkbare woorden als Canada) moet je de lettergreep sluiten. Toevoeging van een r ligt dan het meest voor de hand, omdat de Rotterdamse r qua plaats van articulatie nogal dicht bij de ah ligt. Op Twitter noemde iemand ook nog corlege, warsmachine en kwardraat. Die voorbeelden ken ik niet, maar hebben vermoedelijk ook dezelfde verklaring.
Ha, interessant, en zonder twijfel de juiste verklaring. Doet paprika dit soms ook (bij degenen die pap-prika zeggen welteverstaan), vroeg ik mij af? En jawel hoor.
Grappig! 'Parprika' herken ik helemaal niet, maar ik kan me voorstellen dat voor de kartoliek-zeggers die ik ken, 'parprika' een te recent leenwoord is.
Nee, ik kende het gebruik ook niet. Oh, en er schiet er me nog een te binnen: een meisje bij mij op de middelbare school (jaartje of 20 geleden) schreef consistent jarloers.
Via Google vond ik: ‘De eigenschappen van viscose komen overeen met die van kartoen’, klik.
En ik ken mensen die altijd bergeleiden en bergeleiding zeggen. Daar zit geen a-klank in en het komt vast van vergelijken, resp. vergelijking. Maar toch wellicht verwant aan kartoliek?
De zoekterm kartoenen levert maar liefst 4510 treffers op.
Heel interessant. Bij een toeristische trekpleister in Brabant waar ik een bijbaan heb, is dit me de afgelopen jaren inderdaad vaak opgevallen bij mensen uit Zuid-Holland. Het frappante daarbij is dat die R op andere plaatsen juist wel eens verdwijnt. Zo hoor ik enerzijds uitspraken als "mag ik een roRse [roze] donut?" maar anderzijds "mag ik een broodje rookwo_st [rookworst]?"
Het zou dus ook een vorm van hypercorrectie kunnen zijn. Gezien de regio gaat het om een Gooise R – en dus een minder consonantische en gemakkelijker verdwijnende. Het zou dus kunnen dat men zich dan op een of andere manier bewust is van de neiging tot een uitspraak als "wo_st", waardoor die R vervolgens op andere plaatsen na klinkers uit hypercorrectie opduikt.
Wat dat betreft zou het dan wellicht vergelijkbaar zijn met wat West-Vlamingen wel eens doen met de G en H.
Ik heuge mie ne konferanse van Herman Finkers, woerin as een Tweants jeunken 'Sinterklaars' zeg. Det lik mie ne hyperkorreksie too, umdet Tweants froai non-rhoties is. Wiedters steet Tweants juust bekeand um den intrusieven -r. "Joa heur" kleenkt as 'joa-r-eue' en 'det dee hee ook' as 'det dee-r-ee-r-ook'. Et zorget det nen glottisslag neet neudig is. Wat mie et meeste opvaalt is det et mangs vúúr et vulgeluud -eh- wörd gebroekt. Bv. as iemand eawn neet op een woard keump: de… eh… = de-r-eh. Mer det hef natuurlik met Nederlaands niks te doon 😉