De taal borrelt. Je komt als enkel indidu oren en ogen tekort en daarom kun je als onderzoeker die geïnteresseerd is in de taal nu eigenlijk niet zonder Twitter, dat je berichten stuurt als:
@fonolog Volgens @pem50 is er een -j in opkomst in het woord financiering: finansjiering. Hij hoort hem veel. Zegt het jou iets?
— Yos M. (@falderappes) 8 september 2015
Het zei mij dus niets, het was mij nooit eerder opgevallen, maar gelukkig zijn er andere Twitteraars. En het gelukkigst van alles is dat de taalkundige Dirk Bakker op Twitter zit, onder zijn anagroniem Drabkikker. Die had binnen de kortste keren enkele overtuigende voorbeelden van YouTube gehaald. Bijvoorbeeld bij deze meneer (ongeveer op 5 minuten en 10 seconden):
Of bij deze (na ongeveer 10 seconden):
Of, bij dit meisje (op 1 minuut 33; een taalverandering wordt nooit wat wanneer ze niet wordt aangehangen door meisjes, daar is de gehele taalwetenschap het wel over eens):
In de laatste twee voorbeelden is de beklemtoonde klinker ook eerder een e dan een i: het is alsof de sprekers financiëring zeggen.
Wat is er aan de hand? Een ie kan vrij makkelijk samensmelten met een voorafgaande s, en wordt dan tot één klank, een klank die we schrijven als sj (sosjaal; het fonetische symbool is [ʃ]). Die sj is een compromis tussen de s, die je maakt met het puntje van je tong vrij ver naar voor op het verhemelte, achter de tanden. De ie maak je door – óók met de voorkant van de tong – een vernauwing te maken, ook bij je verhemelte, maar met iets meer naar achter. Voel maar: zeg een paar keer sie sie sie: je tong maakt een beweginkje naar achteren.
De sj is nu een s die je maakt op de plaats van de ie: wanneer je sjie sjie sjie zegt, maak je die plaats niet meer. Finanʃiering is makkelijker te zeggen dan finansiering.
Maar waarom dan die e? Dirk Bakker veronderstelt dat het iets te maken heeft met financieel, maar ik denk dat ook een andere verklaring mogelijk is: in sjie zitten de klanken weer wat te veel op elkaar, en we vermijden die combinatie in het Nederlands dan ook: er is wel sjezen, sjouwen, sjaggerijnig, maar er zijn geen woorden die beginnen met sjie, behalve duidelijk als leenwoord herkenbare woorden als sjiiet. En dus verandert de ie een klein beetje in een ee: zelfde plaats in de mond, maar met de tong iets lager, de klank die het dichtst bij de oorspronkelijke klank ligt, en die dus met de kleinste tongacrobatiek het grootste verschil maakt.
Dit vind ons ook in Afrikaans. In Afrikaans kan 'n mens finansiering of finansiëring skryf. Al twee skryfwyses word deur die Afrikaanse Woordelys en Spelreëls erken. In die spreektaal word finansiëring ook (nogal dikwels, vermoed ek) as "finansjiëring" gehoor.
Leuk van dienst te hebben kunnen zijn geweest en dank voor de hartelijke woorden! Bij nader inzien is filmpje 1 misschien niet het sterkste voorbeeld – op 5:33 zegt dezelfde meneer het woord wèl met een vrij duidelijke s – maar er zijn ongetwijfeld meer gevallen te vinden. Overigens was het, eerlijk is eerlijk, de onvolprezen (etc.) Sylvia Wenmackers die de invloed van financieel opperde.
Ik kan het niet bewijzen, maar ik geloof, buiten die feilloze articulatorische analyse, toch meer in het geadjectiveerde substantief. Het aantal adjectieven eindigend op -ieel is beduidend (denk aan controversieel, essentieel, substantieel, industrieel etc.) en zal daarom (waarschijnlijk) een grotere (en onbewustere) invloed hebben op woorden met dezelfde kern/stam dan de toevallige constatering dat we de neiging hebben makkelijker te praten. Pas als Fransen de zin Jean choisissait sept chaises lispelend gaan uitspraken, krijgt het fonologische in mij het zijne.
Deze alternatieve verklaring legt in ieder geval de uitspraak finansjieren niet uit.
Maar er valt ook wel degelijk een andere toets te bedenken die de twee doet onderscheiden, en die gemakkelijk uit te voeren is. Wanneer mijn verklaring juist is, verwacht je dat de [i] (soms) slechts een beetje verlaagd wordt, maar in uw verklaring wacht je dat niet. Met wat eenvoudige metingen zou iemand hier duidelijkheid in kunnen scheppen.
In mijn verklaring ga ik ervan uit dat het woord financieel, uitgesproken als finansieel als vanzelf overgaat in finansjeel en dat degene die het woord financiering naar analogie van het adjectief wenst uit te spreken (onbewust natuurlijk) de keus heeft het achtervoegsel ieel en eel te gebruiken bij het produceren van zijn uitspreeksel. In beide gevallen (finansjiering en finansjering) pakt hij in de stam van dat woord de kern van het adjectief. En dat is ofwel finans ofwel finansj, waarbij resp. het suffix -ieel danwel -eel zijn productiegeest beïnvoedt. Het gaat er maar om of en zo ja in hoeverre de alternatieve uitspraak rekening houdt met de wetenschap van de oorspronkelijke vorm, finansiering en welke mechanismen voor een mutatie zorgen. Want u en ik, die dat heel goed weten, blijven natuurlijk gewoon finansiering zeggen, omdat we dat zo hebben geleerd en ons niet laten afleiden door analogieën. Wat mij wel verbaast is dat de kenners (die daar dagelijks mee werken) dat wél doen.
Wat er in onze mond gebeurt helpt er wel aan mee. Maar aan welke ontwikkeling geef je de voorkeur? Dat was even mijn twijfelpunt.
In finansjeel/finansieel zit zowel het suffix -eel als -ieel. Je kunt daar de sj uit extraheren om bij het substantief finansiering zowel finansjiering als finansjering te krijgen. De mate waarin de oorsprong (finansiering) meespeelt, bepaalt het resultaat. Bij de uitspraak finansjiering is finansieel de beïnvloeder van finansiering geweest (suffix -eel) en bij de uitspraak finansjering finansjeel (suffix -ieel).
Natuurlijk gaat die onbewuste mutatie samen met de fonologie, wat er in de mond gebeurt en hoe dat klinkt. Maar wat geeft nu de doorslaggevende stoot naar die afwijking in de uitspraak? Dat was (en is) nog even mijn twijfelpunt.