Soms komen de mensen in grote nood naar je toe. Deze keer was het een nicht die ruzie had met haar dochter. In het woordenboek had de nicht gelezen dat af en toe en soms synoniemen van elkaar zijn. Maar haar dochter beweerde dat dit niet klopte, omdat er verschil was tussen de volgende zinnen:
- De zon laat zich morgen af en toe zien.
- De zon laat zich morgen soms zien.
De tweede zin klinkt raar. Ik heb hem de afgelopen dagen aan een aantal mensen voorgelegd, en iedereen was het erover eens: zo kun je dat niet zeggen, in zo’n geval kun je beter af en toe gebruiken.
Wat is hier aan de hand?
Helemaal zeker weet ik het niet: de wetenschap zit weer eens met de handen in het haar. Maar misschien kunnen de volgende twee zinnen enig licht werpen in de duisternis:
- Ik zoek iemand die af en toe wil helpen achter de bar.
- Ik zoek iemand die soms wil helpen achter de bar.
In de eerste zin ben ik uit op iemand die (altijd) bereid is om op gezette tijden te helpen. In de tweede zin heeft is die persoon slechts een enkele keer zin heeft om te helpen. In de eerste zin hoort af en toe vooral bij helpen. In de tweede zin hoort soms vooral bij willen.
Het lijkt er dus op dat af en toe bij het dieper ingebedde hoofdwerkwoord zit, en soms bij het hoger ingebedde hulpwerkwoord. Om het nog iets technischer te zeggen: af en toe zegt iets over de handeling (af en toe helpen is als het ware een beschrijving van een bepaalde activiteit, los van tijd en ruimte), soms is een soort tijdsbepaling die iets zegt over de actuele stand van zaken (iemand heeft soms zin).
Vandaar misschien ook het verschil tussen de twee zinnen over de zon. De eerste zin beschrijft wat de zon morgen gaat doen: zich af en toe laten zien. In de tweede zin komt soms in conflict met morgen: gaat dat evenement van de zich vertonende zin nu morgen plaatsgrijpen of soms? Wanneer je morgen weglaat, wordt de zin dan ook onberispelijk:
- De zon laat zich soms zien.
- Ik vind het fijn dat jij soms helpt.
- Ik vind het fijn dat jij af en toe helpt.
- Ik vind het fijn dat jij soms af en toe helpt.
- Ik vind het fijn dat jij af en toe soms helpt. [uitgesloten]
Toen ik dat allemaal had uitgelegd was de ruzie tussen mijn nicht en haar dochter bijgelegd.
Voor mij klinkt af en toe helpen achter de bar als, tijdens een aaneengesloten periode (bv. een avond) even wel dan weer niet helpen. Soms helpen klinkt als, sommige avonden wel, andere niet.
Het moet inderdaad iets met het bereik van de twee kwantoren te maken hebben: zowel 'af en toe' als 'soms' hebben als deelbetekenis 'er is een moment.' Het lijkt erop dat 'soms' in het bereik van geen enkele andere tijdkwantor kan staan:
(1) ik heb nooit soms gelijk (heel gek, alleen als radicale ontkenning van 'jij hebt soms gelijk')
(2) ik heb elk jaar soms gelijk (idem)
(3) er zijn dagen waarop ik soms gelijk heb (idem)
Met 'af en toe' kan dat allemaal wel.
Het lijkt een beetje op de kwantor 'sommige' die in tegenstelling tot 'enkele' moeilijk in te bedden is:
(4a) Van sommige mensen stond er een foto in het boek (prima)
(4b) Een foto van sommige mensen stond er in het boek (gek)
(5a) Van sommige mensen waren alle foto's verloren gegaan (prima, althans grammaticaal)
(5b) Alle foto's van sommige mensen waren verloren gegaan (gek)
Klopt het dat de intuïties voor de woordgroep 'bij sommige gelegenheden' hetzelfde zijn als voor 'soms'?
(Ik moet natuurlijk een voorbehoud maken voor het modale gebruik van 'soms' zoals in 'Heb je soms af en toe gelijk (of bedoel je iets anders)?')
Ja, op die gelijkenis met 'sommige' tegenover 'enkele'/'enige' had Gertjan Postma me gisteren ook al gewezen. Er zijn wel twee punten:
– ik weet niet of je woorden als 'morgen' normaliter wel als kwantoren zou beschouwen, maar ze vormen in dit geval dus wel een soortgelijke context als 'nooit'
– voor mij is de intuïtie met 'bij sommige gelegenheden' een stuk minder scherp dan bij 'soms', ik vind 'de zon zal zich morgen bij sommige gelegenheden laten zien' minder slecht dan het equivalent met 'soms'.
Dag Marc,
als ik je derde voorbeeldzin [Ik vind het fijn dat jij soms af en toe helpt] ter correctie kreeg voorgelegd, zou ik het 'soms' er meteen uithalen en erbij zetten: het is of soms, of af en toe; beide tegelijk wringt. Het valt me op dat je de betekenis van de zin ook helemaal moet uitleggen. Als we het niet zomaar kunnen begrijpen, klopt er iets niet. Misschien strookt deze intuitie met de opmerking van Jona.
Ja, dat stemt wel min of meer overeen met de intuïtie die ik heb: 'af en toe helpen' is een vorm van helpen (een vorm met tussenpozen), 'soms helpen' betekent dat je op sommige momenten zonder meer helpt en op andere momenten niet. (En daarom betekent 'soms af en toe helpen' dat er perioden zijn waarop je (bijv. een avond) even wel en dan weer niet helpt (en andere perioden waarin je helemaal niet helpt).
Ik zag veel wijsheid in het bovenstaande en dan schaam ik me dikwijls, of eigenlijk liever vaak, dat mijn primaire benadering de volgende was.
Meestal, of meestentijds, dikwijls of vaak en min of meer geregeld, zo u wilt, vind ik "soms" minder vaak dan "af en toe", doordat "soms" het ongrijpbare en onzekere van de tijdsvolgorde in zich heeft, terwijl "af en toe" iets regelmatigs heeft (namelijk dat iets even vaak "af" als "toe" gebeurt).
Daarom zou ik "soms" een bijwoord van tijd noemen (het zijn momenten die een uitzondering zijn op de regelmaat van de tijd) en "af en toe" een bijwoordelijke bepaling van periodiciteit als nadere nuancering van dat bijwoord van tijd.
Maar goed, er is dus een subtiel verschil.
Wonderbaarlijk hoe dat subtiele verschil inwerkt op ons taalgebeuren in al zijn veelzijdigheid! 🙂
Soms geeft aan dat iets de ene keer wel en de andere keer niet het geval kan zijn in een tijdsbestek, dat zich meer dan eens voordoet. Optionaliteit. Sommige dagen wel, sommige dagen niet, soms zit het mee dan weer tegen.
Af en toe geeft aan dat iets meer dan eens periodiek het geval is in het betreffende tijdsbestek, de optie “niet het geval zijn” is er dus niet.
Dit lijkt mij primair een semantisch verschil, dus geen synoniemen.
Het ligt denk ik een beetje aan de semantische theorie die je hanteert, maar in een klassieke (Russeliaanse) logica zijn ook definiete descripties voorzien van een existentiële kwantor ("er is een x zodanig dat elke-y gelijk is aan die x en waarvoor geldt…").
Ik deel je intuïtie dat inbedding met 'bij sommige gelegenheden' beter gaat dan met 'soms,' maar helemaal lekker is het ook niet.
Bij de voorbeeldzinnen voel ik ook een verschil tussen soms en af en toe, maar in veel gevallen vind ik ze wel synoniem aan elkaar. Hangt dan mogelijk van de context af, zoals is toegelicht. Ik proef geen enkel verschil tussen bijvoorbeeld
Ik heb af en toe trek in drop.
Ik heb soms trek in drop.
'Af en toe' heeft een rustgevend ritme, als een kloppend hart, een sinusgolf. 'Soms' is onvoorspelbaar: een mooie dag in de tuin en dan de rukwind die het kleed van tafel waait.
Zeer juist opgemerkt