• Door naar de hoofd inhoud
  • Skip to secondary menu
  • Spring naar de eerste sidebar
  • Spring naar de voettekst
Neerlandistiek. Online tijdschrift voor taal- en letterkunde

Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

  • Over Neerlandistiek
  • Contact
  • Homepage
  • Categorie
    • Neerlandistiek voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal

Addenda EWN: degel

3 juli 2014 door Reageer

degelzn. m. ‘ijzeren plaat van een drukpers’.

Door Michiel de Vaan

Oudste attestatie in de betekenis ‘plaat van een drukpers’ is deghel (1567). Het homoniem deghel ‘aarden pot, smeltkroes’ noemt Kiliaan “sax. sicam.”, dus ongeveer Oost-Nederlands en Gelders. Dat stemt overeen met de vindplaats deegel in het Kleefse woordenboek Teuthonista (1477). Daarna komt aerden deghel ‘aarden pot’ voor in de Biestkensbijbel uit 1560 (Psalm 12:7 De redene des Heeren is louter, ghelijck door louter vier inden aerden deghelgheproeft seuenwerf) en de Deux-Aes Bijbel uit 1562. In Limburg kwam het in de jaren 1930 nog sporadisch voor als ‘kookpan met lange steel’ (Roukens 1937: 165). Het Middelnederduits heeft degel, deygel ‘ketel’. Met dezelfde betekenis komt het woord in het Hoogduits met t- voor: OHD tegel (11eeeuw), MHD tegel, tigel, MoHD Tiegel‘pot, smeltkroes’. De toepassing van Duits tegel, Tiegel op een onderdeel van de drukpers is ingegeven door de vorm van de degel (zie het plaatje van een 16e-eeuwse drukpers hieronder), en de betekenisoverdracht werd misschien bevorderd doordat degel al een industriële toepassing kende bij het smelten van metaal. De vraag is vervolgens hoe het Nederlands in de late 16eeeuw aan degel ‘drukplaat’ is gekomen, terwijl degel ‘pan, smeltkroes’ een oostelijk woord was. Het lijkt erop dat de bijbelvertalingen uit 1560 en 1562 hierbij een rol gespeeld hebben. In de psalmen wordt Luther’s tigel daar met Ned. deghel vertaald, terwijl in de Liesveltbijbel uit 1542 nog in aerdenen teylen stond, met het inheemse woord teil‘pan, bak’. De bijbelvertaler van 1560 verraadt met deghel dus misschien zijn regionale (oostelijke) herkomst.

Het Ned. kent ook de variant diggelen (mv.) ‘grof aardewerk’, StNed. diggel‘scherf’ (sinds 1600 geattesteerd, zie EWN). De variatie tussen degel en diggel is veroorzaakt door de verschillende Oudnederlandse naamvalsvormen met open en gesloten lettergreep, waarbij degel uit *digel of *degel ontstond en diggel uit meerlettergrepige vormen *digl-. Eenzelfde variatie bestaat bijv. bij zekel naast sikkel,tegel naast tichel, en stegel, stichel en stiggel ‘doorgang, steeg’. De gg is dus niet door expressiviteit ontstaan, zoals het EWN s.v. diggel zegt (wel correct: EWN s.v. sikkel).
De etymologische discussies draaien vooral om de vraag of degel (en de daarmee verwante d-woorden in het Germaans) van de Germaanse wortel *deig- ‘kneden’ is afgeleid, of een Latijns leenwoord voortzet. Een volledig bevredigend antwoord is niet te geven maar ik acht de tweede mogelijkheid waarschijnlijker. De betekenis ‘ketel’, ‘smeltkroes’ is goed te verklaren uit Latijn tegula ‘dakpan, tegel’, waaruit ook teil ‘bak’ is ontstaan. Voor de Hoogduitse vormen wordt daarom terecht ontlening aan het Romaans aangenomen, waarbij de t- laat zien dat het een recentere ontlening betreft dan die van OHD ziagal, MoHD Ziegel ‘tegel’. Seebolds Etym.Wb. der dt. Spracheverklaart de Laagduitse en Ned. d- uit “Umsetzung hochdeutscher Formen in niederdeutsche”, maar Teuthonista’s deegel is daarvoor te vroeg. Bovendien moet de variatie degel – diggel ´aardewerk´ ten laatste in het Vroegmiddelnederlands ontstaan zijn. Men heeft voorgesteld dat de d- werd overgenomen van een woord met een vergelijkbare betekenis, zoals MNl. doppe ‘pot’ (zie dop). Dat is natuurlijk denkbaar, maar er bestaat nog een andere oplossing, namelijk dat het Romaanse tegula een variant met *d- had. Dergelijke stemhebbende varianten van initiële t- (en p- en k-) komen in diverse Romaanse woorden voor (zie Figge 1966), en kunnen ook bij het Romaans-Germaanse taalcontact zijn ontstaan, zoals bij Doornik uit Romaans Turnacum. Aangezien de betekenis van degel, diggel op alle vlakken zo dicht bij die van tegula en Ned. teil ligt, geef ik aan Romaanse oorsprong de voorkeur.
2 juli 2014

Delen:

  • Klik om af te drukken (Wordt in een nieuw venster geopend) Print
  • Klik om dit te e-mailen naar een vriend (Wordt in een nieuw venster geopend) E-mail
  • Klik om te delen op Facebook (Wordt in een nieuw venster geopend) Facebook
  • Klik om te delen op WhatsApp (Wordt in een nieuw venster geopend) WhatsApp
  • Klik om te delen op Telegram (Wordt in een nieuw venster geopend) Telegram
  • Klik om op LinkedIn te delen (Wordt in een nieuw venster geopend) LinkedIn

Vind ik leuk:

Vind-ik-leuk Aan het laden...

Gerelateerd

Categorie: Artikel Tags: Addenda EWN, etymologie

Lees Interacties

Laat een reactie achterReactie annuleren

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.

Primaire Sidebar

Gedicht van de dag

Lucebert • Tajiri

Het licht is de liefde is niets
Een gat grijpt naar een ander gat
Het beeld bijt een beeld
De spiegel is bleek en bont

➔ Lees meer

Bekijk alle gedichten

  • Facebook
  • YouTube

Chris van Geel

DROOM

Het goudgebekte dier
geroosterd in de zee
besprong goudbakken brood.

Bron: Soma, januari-februari 1971

➔ Bekijk hier alle citaten

Agenda

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

1 juli – 15 september 2025: Over de grenzen van het boek

11 juli 2025

➔ Lees meer
26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

26 september 2025: Afscheid Peter-Arno Coppen

10 juli 2025

➔ Lees meer
Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

Augustus: Eetvoorstelling ‘Muzikaal Feestmaal’ op Slot Zuylen en Muiderslot

8 juli 2025

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle agendapunten

Neerlandici vandaag

geboortedag
1905 Adolphe van Loey
➔ Neerlandicikalender

Media

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

Marc van Oostendorp over prijs voor Neerlandistiek

13 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De literaire letterenshow 2

De literaire letterenshow 2

12 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
De laatste keuze van Rogi Wieg

De laatste keuze van Rogi Wieg

9 juli 2025 Door Redactie Neerlandistiek Reageer

➔ Lees meer
➔ Bekijk alle video’s en podcasts

Footer

Elektronisch tijdschrift voor de Nederlandse taal en cultuur sinds 1992.

ISSN 0929-6514
Bijdragen zijn welkom op
redactie@neerlandistiek.nl
  • Homepage
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Over Neerlandistiek
  • De archieven
  • Contact
  • Facebook
  • YouTube

Inschrijven voor de Dagpost

Controleer je inbox of spammap om je abonnement te bevestigen.

Copyright © 2025 · Magazine Pro on Genesis Framework · WordPress · Log in

  • Homepage
  • Categorie
    • Voor de klas
    • Vertelcultuur
    • Naamkunde
  • Archief
    • 10 jaar taalcanon
    • 100 jaar Willem Frederik Hermans
  • E-books
  • Neerlandistische weblogs
  • Jong Neerlandistiek
  • Frisistyk
  • Mondiaal Neerlandistiek
  • Over Neerlandistiek
  • Contact
%d