Neerlandistiek

Online tijdschrift voor taal- en letterkundig onderzoek

Liever als dan dan of net zo lief dan als als?

door 5 Reacties

Heeft hij een nieuw argument gevonden? Nee, hij zegt dat ‘als’ ambigu (dubbelzinnig) is en dat is al een eeuwenoud argument. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal schrijft hierover in 1884:
“Alsdrukt het begrip van gelijkheid uit. Hetzelfde woord aan te wenden, waar de ongelijkheid op den voorgrond staat, strijdt met den goeden smaak, dien de schrijftaal niet mag verloochenen. En het is evenzeer in strijd met den eisch der duidelijkheid; het kan verwarring veroorzaken (…)”
Het argument dat als alleen geschikt zou zijn voor het uitdrukken van gelijkheid en dat dan dus nodig is om ongelijkheid te kunnen uitdrukken, is al sinds de zeventiende eeuw het enige argument waarmee men taalkundig tracht te onderbouwen waarom dan beter zou zijn dan als in comparatieven.

Dat argument is echter niet steekhoudend. Als we de zin Jan is beter dan Willem vergelijken met de zin Jan is beter als Willem, dan zien we dat de betekenis hetzelfde blijft na vervanging van dan door als. Het is niet zo dat de zin Jan is beter als Willem betekent dat Jan even goed is als Willem. Dat komt door het comparatief morfeem –er dat ongelijkheid uitdrukt. De keuze voor dan of als heeft daar verder geen enkele invloed op. Dat blijkt ook uit constructies waarin ongelijkheid wordt uitgedrukt zonder dat het morfeem –er eraan te pas komt. In een zin als Jan is twee keer zo goed als Willem wordt als in plaats van dan gebruikt, omdat er geen comparatief element in de zin staat. Door het ontbreken van zo’n comparatief element moet als worden gebruikt, ook al is er wel degelijk sprake van ongelijkheid. De zinnen Jan is twee keer zo goed als Willem en Jan is twee keer beter dan Willemzijn beide correct. Met een semantisch verschil tussen als en dan (als drukt gelijkheid uit en dan ongelijkheid) heeft dat echter niets te maken; in beide gevallen is Jan beter dan Willem.

Nu naar de zin die Van Kooten als voorbeeld gebruikt.

Paardekooper schreef liever ‘sjem’ als ‘jam’.

Bovenstaande zin krijgt twee lezingen en dat komt door het woordje als. De zin kan betekenen dat Paardekooper liever ‘sjem’ schreef dan ‘jam’ (de beoogde lezing), maar ook dat Paardekooper er een voorkeur voor had om ‘jam’ te schrijven in plaats van ‘sjem’. De tweede lezing wordt duidelijk als je het comparatieve bijwoord liever weglaat:

Paardekooper schreef ‘sjem’ als ‘jam’.

Als we nu liever toevoegen, dan kan de vergelijking als volgt afgemaakt worden:

Paardekooper schreef liever ‘sjem’ als ‘jam’ dan als ‘sjem’.

Van Kooten schrijft dus liever dan dan als in een vergelijking van ongelijkheid, omdat hij bang is dat mensen hem anders niet goed zullen begrijpen. Maar wat doet Van Kooten dan in een geval zonder comparatief element, waar het correcte gebruik van als tot dezelfde ambiguïteit leidt?

Paardekooper schreef twee keer zo vaak ‘sjem’ als ‘jam’.

Deze in alle opzichten correcte zin heeft ook twee lezingen. Paardekooper schreef vaker ‘sjem’ dan ‘jam’, namelijk twee keer zo vaak, of Paardekooper schreef ‘jam’ in plaats van ‘sjem’ en wel twee keer zo vaak. De zin kan in de tweede lezing dan als volgt afgemaakt worden, net als hierboven:

Paardekooper schreef twee keer zo vaak ‘sjem’ als ‘jam’ als als ‘sjem’.

Nu is het inderdaad zo dat Paardekooper in comparatieven liever als dan dan schreef. Dus:

Paardekooper schreef liever ‘als’ als ‘als’ dan ‘als’ als ‘dan’.

En:

Paardekooper schreef twee keer zo vaak ‘als’ als ‘als’ als ‘als’ als ‘dan’.

Maar voor Van Kooten geldt het omgekeerde:

Van Kooten schrijft liever ‘dan’ dan ‘als’.

Nu is de vraag of Van Kooten dat in de volgende zin ook zou doen:

Van Kooten schrijft twee keer zo vaak ‘dan’ als ‘als’.

Bovenstaande zin kan twee lezingen krijgen. In de eerste lezing schrijft Van Kooten vaker ‘dan’ dan ‘als’, namelijk twee keer zo vaak, maar in de tweede lezing schrijft Van Kooten ‘als’ in plaats van ‘dan’ en wel twee keer zo vaak. Zou Van Kooten de ambiguïteit van bovenstaande zin ook willen oplossen door als te vervangen door dan om verwarring te voorkomen? De zin wordt dan natuurlijk incorrect volgens Van Kootens gekoesterde schoolregels, maar is dan elk geval niet langer ambigu:

Van Kooten schrijft niet zo vaak ‘als’ dan ‘dan’.

Een mooi geval van hypercorrectie.

Lees Interacties

Reacties

  2. Maar het is er zeker niet algemeen: het komt voor in het West-Vlaams of (de) West-Vlaamse dialecten, elders niet. Het al dan niet verkeerd gebruik van "als" of "dan" lijkt mij minder regionaal of gewestelijk.

    Beantwoorden

  3. Ik ben het hier niet mee eens. De zin "Jan is beter dan Willem" heeft wel degelijk een andere betekenis dan "Jan is beter als Willem". "Jan is beter dan Willem" betekent inderdaad dat Jan beter is dan Willem. Daarentegen betekent "Jan is beter als Willem" eigenlijk dat Jan beter dan iemand anders als Willem is. Een voorbeeld ter verheldering: Piet en Jan auditeren beide voor de rol genaamd Willem. De regisseur vindt Jan beter als Willem dan Piet, dus: "Jan is beter als Willem".

    Dan over "Jan is twee keer zo goed als Willem": hier moet "als" staan omdat het zeer zeker gaat om een gelijkheid. We weten precies hoeveel keer beter Jan is dan Willem, namelijk twee keer. Om het maar even wiskundig te formuleren: "Jan = 2*Willem" (een gelijkheid). In het vorige geval "Jan is beter dan Willem" (een ongelijkheid) weten we niet hoeveel beter Jan is dan Willem: "Jan > Willem". Dit is dus precies de reden waarom we "als" gebruiken voor een gelijkheid en "dan" bij een ongelijkheid.

    Beantwoorden

  4. "Jan is twee keer zo goed als Willem" krijgt dan dus ook twee lezingen, namelijk "Jan is twee keer zo goed als Willem is" en "Jan is twee keer zo goed (in zijn rol) als Willem (als wanneer hij iemand anders is/speelt)".

    Beantwoorden

  5. En hoe doen we dat dan 'wiskundig' met "Jan is niet zo goed als Willem"? We weten dan ook niet hoeveel beter Willem is dan Jan (misschien is Jan zelfs beter dan Willem). Het enige wat we zeker weten, is dat Jan en Willem niet even goed zijn. Dat kunnen we toch niet 'wiskundig' als gelijkheid formuleren. Toch gebruiken we hier "als".

    Beantwoorden

Laat een reactie achter

Deze site gebruikt Akismet om spam te verminderen. Bekijk hoe je reactie gegevens worden verwerkt.