Heeft iemand zich al eens verdiept in de geschiedenis van het woord ukelele? Waarom schrijven wij dat woord in het Nederlands bijvoorbeeld met drie e‘s, terwijl men het overal elders als ukulele schrijft, met twee u’s en twee e’s (in het Hawaiaans betekent uku ‘vlo’ en lele ‘springend’)? En waarom wij het uitspreken op zijn quasi-Engels, namelijk als [juːkəlɪli] in plaats van als [juːkəleiliː] zoals in het Engels, of [ʔukulɛlɛ] zoals in het Hawaiaans?
Het woord moet ergens in de vroege jaren twintig van de twintigste eeuw, of zelfs nog iets eerder, naar Nederland gekomen zijn. Nicoline van der Sijs noemt in haar Chronologisch Woordenboek 1929 als eerste vindplaats voor ukelele, maar in het Historisch Krantenarchief van de KB vinden we al een stukje uit het Algemeen Handelsblad van januari 1924: in een uit het Engels vertaald feuilleton wordt melding gemaakt van een zanger met een “bespottelijk kleine ukelele waarmee hij zichzelf, rhythmisch gonzend, accompagneerde.”
Voor de spelling ukulele vinden we een niet vertaalde én oudere vindplaats uit 1920: een stukje uit de Sumatra Post over een chansonnier:
Hij begeleidde zichzelf op een ukulele van eigen maaksel, uit een sigarenkistje.
Opvallend is dat het woord ukulele kennelijk geen toelichting behoeft – verondersteld wordt dat de lezer het begrip al kent. Dat is opvallend omdat de ukelele pas rondom 1915 buiten Hawai bekend raakte – in eerste instantie in de rest van de Verenigde Staten.
Kennelijk trok die mode snel de wereld rond. De afwijkende Nederlandse spelling kan waarschijnlijk verklaard worden uit het feit dat ook in het Engels op dit punt variatie bestaat. Nog steeds levert een zoekopdracht op YouTube nog allerlei Engelstalige ukelele-filmpjes op. In Nederland is omgekeerd blijkens het Historisch Krantenarchief de (etymologisch correcte) spelling ukulele blijven bestaan tot pakweg midden jaren vijftig. Ik vermoed dat hij toen is uitgebannen doordat de redactie van het Groene Boekje in 1954 uit (de haar zo vaak kenmerkende) onwetendheid de verkeerde keuze maakte. De Nederlandse ukulele-gemeenschap zit daarom met een probleem (www.ukulele.nl is wel een echte website, www.ukelele.nl is dat niet.)
Zoiets moet er ook zijn gebeurd met de uitspraak. De ukelele werd in het begin waarschijnlijk als een Amerikaanse rage gezien (de eerste krantenstukjes gaan allemaal over Angelsaksische artiesten) die dus een Engelstalige naam zou hebben. Dus heeft men vermoedelijk zelf de uitspraak [juːkəlɪli] bedacht, tenzij die vorm in het begin ook in het Engels rondging (dat heb ik niet kunnen achterhalen), terwijl een Nederlandse uitspraak in dit geval veel dichter tegen de etymologisch juiste, Hawaiiaanse vorm had gelegen. (De rare Nederlandse uitspraak is gecanoniseerd door de beroemde zanger Nico Haak.)
Zowel de Nederlandse spelling als de Nederlandse uitspraak van ukelele verwijzen dus naar het feit dat we het woord zijn gaan lenen op het moment dat het Engels al wel in de mode raakte, maar niemand het hier nog echt sprak. Als we het woord twintig jaar eerder hadden geleend, of twintig jaar later, hadden we nu [ukulele] gezegd en oekoelele geschreven.
En ja, ik heb dit weekeinde in een opwelling zo’n ding gekocht.
Horen (en zien) we u dus binnenkort op YouTube? Meende ik onlangs nog te hebben gelezen dat Wittgenstein ook de ukelele bespeelde … Maar informerend bij een Wittgensteinkenner én ukelelespeler moet dat een hallucinatie geweest zijn.
Is het uw uke op de afbeelding hier? Mijn instrument heeft de pineapple shape. Ik heb hem cadeau gekregen. My treasure.
Twee korte opmerkingen. 1. Een wat afwijkend gebruik van het woord vind je bij Reve, die schrijft over "de Oekoeleelee der Kerken": een laatdunkende, en grappig bedoelde, verwijzing naar het begrip oecumene. 2. Een exotisch woord waarvan de Nederlandse spelling dichter bij de oorsprong ligt dan de Engelse is "kangoeroe" (Engels: kangaroo). De allereerste vermelding in het Engels, uit 1770, luidde volgens Wikipedia overigens "kanguru". Het stamt uit een taal met de onwaarschijnlijke naam Guugu Yimidhirr.
De Vlaamse ukeleleleraar Karl Catteeuw doet op https://vrttaal.net/nieuws/ik-twijfel-over-hoe-je-ukelele-uitspreekt trouwens nog een boekje open over de zgn. ongekuiste versie van Nico Haaks hit. Nico had het woord in de oorspronkelijke tekst willen laten rijmen op brullen, flauwekullen, knullen, aldus Karl, maar de platenmaatschappij heeft daar in 1973 een stokje voor gestoken.