Tag: pragmatiek

Stap voor stap over de evenwichtsbalk

Posted on by

Door Gudrun Reijnierse

De tijd vliegt! Sinds mijn laatste blog is alweer een maand verstreken. Er gebeurde in de tussenliggende tijd op het gebied van (metafoor)communicatie rondom corona veel dat de moeite van het bloggen waard zou zijn. Toch wil ik eerst terugkomen op een metafoor van Rutte die ik in mijn vorige blog tijdelijk parkeerde: die van de stappen. In de televisietoespraak op 16 maart had Rutte het over ‘stappen zetten‘, maar ook over ‘er komen stappen op ons af‘. Dat klonk niet helemaal logisch, en dus is het tijd om de stap-metafoor eens in wat meer detail te analyseren. 

Lees verder >>

Een beetje anders zitten te doen

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Aan de constructie Wij lopen te lopen moet ieder zichzelf respecterend online tijdschrift voor Nederlandse taal- en letterkunde op gezette tijden aandacht besteden. Neerlandistiek deed dat bijvoorbeeld hier, hier en hier. Nu het respectabele Journal of Linguistics ook online is, konden zij natuurlijk niet achterblijven. Onlangs publiceerde het dit artikel waarin een groep Antwerpse onderzoekers zich over de constructie buigt.

Lees verder >>

Waar zijn de kleinkinderen van Natasja Froger (54) logeren?

Posted on by

Door Ronny Boogaart

Euh, ja, ik heb de app van RTL Boulevard op mijn telefoon. Als je die opent, kleurt je hele scherm fel oranje, dus je moet daar in gezelschap een beetje mee oppassen. Ik zou er ook niet over begonnen zijn als ze daar niet regelmatig zo onhandig formuleerden. Neem nou dit bericht van 9 februari jl.

Natasja Froger (54) kan haar geluk niet op. Dit weekend waren al haar kleinkinderen logeren bij opa en oma Froger. 

Iedereen begrijpt wat hier staat, maar toch wringt er iets. Of eigenlijk twee dingen. 

Lees verder >>

Hallootjes? Ja, daag!

Posted on by

Door Ronny Boogaart

Om supersnel internet ‘uit en thuis’ te demonstreren, rent in de nieuwste campagne van T-mobile een vrouw in een lange regenjas door de stad, waarbij ze dwars door huizen heen gaat. Aan de wapperende regenjas zie je hoeveel haast ze heeft, maar ze houdt toch even in als ze een badkamer is binnengestormd waar een man in bad zit. Terwijl ze een volledige draai maakt om hem beter te kunnen bekijken, zegt ze:

  • Hallootjes!
Lees verder >>

Alles wat je zegt heeft betekenis

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Een mens kan geen woord zeggen dat niets betekent:

  • Aaaaaawaaaaaa!

Nee, dat woord staat niet in het woordenboek, er valt geen definitie van te geven. En toch, als ik het op de markt roep, betekent het van alles, bijvoorbeeld dat ik het me kan permitteren om zomaar wat te roepen, of dat ik krankzinnig ben, en dat mijn stem een beetje schor is.

Lees verder >>

Wie is Stijnen?

Posted on by

Door Henk Wolf

Maandag stond er in de Trouw een passage waar ik even niets van begreep. Het gaat om het volgende stukje tekst uit het artikel De partneralimentatie wordt verkort; vrouwen staan financieel op eigen benen van Barbara Vollebregt:

De man van Susan Stijnen (44) verdient meer en werkt fulltime. Om te kunnen zorgen voor hun twee kinderen gaat Stijnen in goed overleg parttime werken. In 2006 loopt hun huwelijk na zeven jaar op de klippen. Ze ontvangt vervolgens tien jaar lang partneralimentatie. “Dat geld had ik ook echt nodig”, zegt Stijnen. Toch vind ze het verkorten van de partneralimentatie geen slecht idee.

Lees verder >>

Kerkhofwandeling 2: een absurd vormgedicht

Posted on by

Door Henk Wolf

Gisteren schreef ik over twee bordjes die waarschuwen voor laaghangende dan wel laag hangende takken. Ze staan bij de ingang van een kerkhof in de buurt van ons huis. Ze zijn daar niet het enige dat me in talige zin opvalt.

Erg opvallend is ook de tekst op de bovenstaande foto. Die staat op een muurtje. Dat muurtje hoort bij een hokje waarin een computer staat. Op die computer kun je een naam intikken. Als er dan op het kerkhof iemand met die naam ligt, verstrekt het apparaat je de exacte locatie van diens graf.

Lees verder >>

Ironie is niet het omgekeerde zeggen van wat je denkt

Posted on by

Ilja Leonard Pfeijffer als ironicus

Door Marc van Oostendorp

Het is een geleerd essay, dat Ilja Leonard Pfeijffer schreef over de ironie. Hij lardeert zijn betoog, Ondraaglijke lichtheid, – dat ongeveer tot strekking heeft dat de ironie een mooi stijlmiddel is maar dat het tot nihilisme voert wanneer je je hele leven ironisch gaat leven – met verwijzingen naar tal van geleerden uit binnen- en buitenland, uit vroeger tijd en uit het heden.

Pfeijffer presenteert die opvatting als een inzicht dat hij tot zijn eigen verrassing verworven zou hebben tijdens het schrijven van zijn essay. Oorspronkelijk was zijn bedoeling om voor de ironie te pleiten, maar uiteindelijk herzag hij zijn mening.

Dat kun je alleen maar interpreteren als een teken dat de schrijver zijn eigen oeuvre niet goed kent. Daar zitten weliswaar een paar door en door ironische boeken in – de gedachten gaan onwillekeurig uit naar Het ware leven. Een roman – maar toch ook vrijwel vanaf het begin oproepen om serieus te zijn. Bovendien is inmiddels misschien wel zijn bekendste gedicht Idylle 7. Dat gedicht richt zich weliswaar niet zozeer tegen de ironie, maar wel tegen moedwillige duisterheid – het probleem is in essentie hetzelfde: dichters verschuilen zich achter de ontworteling zoals essayisten achter de ironie. Het gedicht eindigt dan ook met de regels:

Lees verder >>

Ik houd van koffie want koffie

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Er is wereldwijd iets eigenaardigs gaande: woorden zoals want en omdat zijn in zo uiteenlopende talen als het Duits, Fins, Frans, Italiaans, Koreaans Noors, Roemeens, Russisch, Slowaaks, Tsjechisch én het Nederlands aan een nieuw leven begonnen.

Waar je vroeger want bijvoorbeeld alleen kon gebruiken in zinnen als ‘Ik kan niet komen want ik ga naar Lowlands’, vind je nu zinnen als:

  • nee want lowlands

Deze zin is opgediept uit het internet door Martin Konvička, neerlandicus in Berlijn, voor een artikel in Internationale Neerlandistiek. Hij is overigens niet alleen kenmerkend voor internettaal: ook in gesproken Nederlands hoor je zulke zinnen nu wel en in het verleden vermoedelijk niet.

Lees verder >>

Over lijken

Posted on by

Door Henk Wolf

Ik heb jarenlang een abonnement gehad op een Deenstalige krant. Daarin vielen me altijd de berichtjes op van het overlijden van bekende mensen. Die-en-die ‘er død’, stond er dan als kop: die-en-die ‘is dood’. In Nederlandse kranten zie je, dat is althans mijn indruk, doorgaans wat omfloerstere formuleringen.

In z’n taalcolumn in de Trouw schrijft Ton den Boon vandaag over een verwante kwestie, namelijk die van de gevoeligheden rondom het woord lijk. Daarover wordt de afgelopen maanden wel vaker geschreven. De aanleiding is een initiatiefnota van Kamerlid Monica den Boer van D66. In die nota van november vorig jaar staat over het woordgebruik:

3.1 Gebruik niet het woord “lijk” op gemeenteformulieren

Nadat iemand is overleden en de arts een verklaring van overlijden heeft gegeven, moet een nabestaande of de uitvaartverzorger verlof tot cremeren of begraven aanvragen bij de gemeente (artikel 11 en 11a WBL). Pas dan kan iemand worden begraven of gecremeerd. De formulieren voor deze verloven zijn vastgesteld door de Minister van Binnenlandse Zaken. In deze formulieren wordt voor de overledene het woord “lijk” gebruikt. Uit de ervaring van gemeenten blijkt dat deze term als onnodig confronterend en soms zelfs als kwetsend wordt ervaren door nabestaanden. Deze formulieren voor de verloven moeten daarom gewijzigd worden, zodat deze minder emotioneel belastend zijn.
Vanuit deze gedachte kan ook de naam van de wet gewijzigd worden.

Lees verder >>

Zinnen als contracten

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Het beste taalkundige artikel dat ik dit jaar gelezen heb is Communication as commitment sharing: speech acts, implicatures, common ground van de Nijmeegse taalfilosoof Bart Geurts. Het verscheen onlangs in het tijdschrift Theoretical Linguistics, met commentaar van allerlei vakgenoten.

Geurts’ ambities zijn groots. In zijn artikel wil hij een nieuw antwoord formuleren op de vraag wat de basis is van menselijke communicatie in taal. Uit het onderzoek van de zogeheten pragmatici in de twintigste eeuw weten we dat iedere zin die we uitspreken een taaldaad is. Je verandert de wereld een klein beetje door iets te zeggen: wanneer ik sorry zeg, ben jij bijvoorbeeld niet meer kwaad op mij.

Maar wat zijn precies die taaldaden? Wat verander je nu precies aan de wereld met het uitspreken van een zin? Er zijn, zegt Geurts, twee manieren om die vraag te beantwoorden. De meeste onderzoekers gaan uit van een psychologische interpretatie. Als Koos tegen Kees zegt ‘ik zal vanavond afwassen’, dan spreekt Koos zijn intentie uit; en Kees weet daarna dus iets over wat er zich in Koos’ hoofd afspeelt.

Lees verder >>

Het is even met Henk

Posted on by

Door Henk Wolf

Toen er nog geen nummerherkenning was, moest je jezelf als beller expliciet bekendmaken aan de persoon die de hoorn had opgenomen. Daar zijn allerlei standaardzinnetjes voor:

  • Je spreekt met Flip.
  • Jansen spreekt u.
  • Flip hier!

Een in Friesland gebruikelijk zinnetje is (in de Friese en de Nederlandse versie):

  • It is even mei Henk.
  • Het is even met Henk.

Wie het beter weet, moet het zeggen, maar mijn indruk is dat het gebruik bij de provinciegrens ophoudt. Groningers reageren er over het algemeen wat verbaasd op en thematiseren het ook geregeld als ‘iets wat Friezen doen’. Ik kon op internet ook alleen Friestalige voorbeelden vinden:

Lees verder >>

Wees precies

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Dat we van onze gesprekspartners normaliter een zekere precisie verlangen, valt gemakkelijk aan te tonen. Neem nu de volgende zinnen (die ik vertaal uit dit artikel).

  • Een zon schijnt.
  • Al Jans ouders zijn aanwezig op de ouderavond.
  • Jan gelooft dat Parijs in Frankrijk ligt.

Alle drie deze zinnen zijn vreemd. Ze lijken te veronderstellen dat we in een wereld leven waarin meer dan één zon is, waarin ieder kind desgewenst hordes ouders naar ouderavonden kan afvaardigen en waarin er twijfel mogelijk is over de vraag waar Parijs precies ligt.

Maar waarom?

Lees verder >>

Het Nederlands is ook een beetje een gebarentaal

Posted on by

Door Henk Wolf

Het menselijke brein zit zo in elkaar dat het allerlei regelmatigheden ontdekt in de taal van anderen en die zo onthoudt dat ze ook weer gebruikt kunnen worden, grotendeels onbewust. Al in onze vroegste jeugd gaan de hersenen met dat project aan de slag. Dan verwerven kinderen hun moedertalen. Blijkbaar bestaat er een voorkeur voor om in die moedertalen klanken te gebruiken, want de meeste culturen gebruiken gesproken talen. Een wet van Meden en Perzen is dat niet, want in dovengemeenschappen ontstaan gebarentalen. Die zijn overigens voor horende mensen ook goed te leren en een horend kind kan ook prima met een gebarentaal én een gesproken taal als moedertalen opgroeien. Het brein is flexibel.

We vereenvoudigen de werkelijkheid eigenlijk een beetje als we zo’n strikt onderscheid maken tussen ‘gesproken talen’ en ‘gebarentalen’. Veel gebarentalen hebben naast zichtbare ook hoorbare elementen, de zogenaamde ‘gesproken componenten’.

En andersom? Zitten er in gesproken taal ook gebaren? Ja, tuurlijk communiceren we met gebaren, bijvoorbeeld tegen je voorhoofd tikken of in je handen klappen, maar die horen niet bij ons taalsysteem. Blijven er dan nog gebaren over die wel deel van het Nederlands of een andere gesproken taal vormen? Dat je taal kunt opschrijven en dan per definitie geen gebaren aan je lezer kunt laten zien, lijkt erop te wijzen dat gesproken taal gebarenloos en echt volledig op klank gebaseerd is. Maar dat is niet helemaal waar.

Lees verder >>

Wegens omstandigheden

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Een vrolijk moment, onlangs bij de Amerikaanse collega’s van Language Log: blogger Victor Mair vond de volgende aankondiging ergens in San Francisco:

we close today for some reason

In het Chinees lijkt er te staan dat de winkel dicht is om een specifieke reden; het is daarbij kennelijk niet nodig om te vermelden wat die reden dan eigenlijk is. In het commentaar meldde zich al snel de Amsterdamse taalkundige Lachlan Mackenzie die wees op een interessant artikel dat hij een aantal jaar geleden wijdde aan de Nederlandse constructie wegens omstandigheden.

Lees verder >>

Ironie en samen naar een concert gaan

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Common ground.

Een van de fascinerendste verschijnselen in de communicatie is ongetwijfeld de ironie. Het is typisch menselijk: ik geloof niet dat er diersoorten zijn die elkaar ironisch bejegenen, en  kunstmatige intelligentie is er bij mijn weten ook nog niet aan toe.

Het is alleen de vraag hoe je het gebruik van ironie precies moet begrijpen. De klassieke definitie is dat je bij ironie het ‘omgekeerde zegt van wat je bedoelt’. Je kijkt uit het raam, het regent pijpenstelen, en je zegt ‘lekker weer, hè’.

Dat voorbeeld is alleen minder kenmerkend dan je zou denken. Er zijn allerlei problemen met die definitie, en in een recent (ongepubliceerd) artikel vatten de Amerikaanse taalkundigen Cohn-Gordon en Bergen die aardig samen. Lees verder >>

De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden [BOEM!]

Posted on by

. Door Marc van Oostendorp

Je luistert naar een radio-documentaire en je hoort de presentator zeggen: “De soldaat zal zijn doelwit vermoorden”. Terwijl hij het woord vermoorden uitspreekt klinkt het geluid van een explosie. Wat betekent dat?

De natuurlijke interpretatie is natuurlijk: de manier waarop de moord plaats vindt is met een explosie.

Maar nu: de presentator zegt “De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden”, en weer klinkt die explosie. Wat betekent dat? Logischerwijs zijn er twee mogelijkheden:

  • De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden middels een explosie, maar mogelijk wel op een andere manier.
  • De soldaat zal zijn doelwit niet vermoorden, maar als hij het zou doen, dan met een explosie.

De tweede mogelijkheid is de waarschijnlijkere, zo beweert de Berlijnse onderzoeker Robert Pasternak in een extreem kort stukje op de taalkundige website LingBuzz (met hier de geluidsvoorbeelden). Lees verder >>

Die meneer

Posted on by

Door Henk Wolf

Een collega van mij gebruikt de woorden meneer en mevrouw op een opvallende manier. Zet ze er een naam achter, dan is er niets ongewoons aan. De persoon over wie ze het heeft, wordt dan op een neutrale of positieve manier aangehaald. Meestal zijn die meneren en mevrouwen met een naam mensen uit eerdere levensfasen. Zo zou ‘meneer Hilbertsen’ een leraar kunnen zijn van wie ze ooit les heeft gehad en ‘mevrouw Smit’ een oude buurvrouw.

Wel ongewoon is hoe ze meneer en mevrouw zonder naam erachter gebruikt. Het duurde even voor ik het systeem in de gaten had, maar ze gebruikt die woorden altijd pejoratief. Nooit is ‘een meneer’ een student. Nooit is ‘een mevrouw’ een collega. Nooit is ‘die meneer’ de ambtenaar met wie we hebben overlegd. Als mijn collega op het station ‘een meneer’ zag die iets deed, dan was het altijd een zwerver of iemand die niet helemaal goed bij z’n hoofd was, of een onverzorgd, verlopen persoon. Werd ze aangesproken door ‘een mevrouw’, dan had die nooit iets damesachtigs. Lees verder >>

Je distantiëren van degene die je citeert

Posted on by

Door Henk Wolf

Op Facebook plaatste van de week iemand een link naar een filmpje over de kosten van een omschakeling naar andere vormen van energievoorziening. Het filmpje stond op de website van de partij Forum voor Democratie. De Facebookvriend schreef als begeleidend zinnetje bij de link: ‘Niet dat ik een fan ben van FvD, maar ze hebben wel een behoorlijk punt’.

Ik bedacht dat ik op Facebook heel vaak vergelijkbare zinnetjes bij weblinks tegenkom. Mensen linken naar een artikel of een video, maar distantiëren zich in algemene termen van de bron. Zeker weten doe ik het niet, maar vermoedelijk heb ik dat zelf ook weleens gedaan.

Waarom eigenlijk, vroeg ik me af. Allereerst betekent het linken naar iets toch geen instemming met wat daarin gezegd wordt? En als dat wel zo is, dan is er toch geen reden om in te gaan op je relatie met de schrijver of de maker van het gelinkte? Die doet immers voor de boodschap niet ter zake. Lees verder >>

De twaalf Friese vertalingen van ‘je’, ‘jij’ en ‘u’

Posted on by

Door Henk Wolf

In het Engels is iedereen die je aanspreekt you. Dat is makkelijk. In het Frans moet je kiezen tussen tu en vous. Dat is al wat lastiger. Het Nederlands is nog een stapje complexer: daarin moet je kiezen tussen je, combinaties van je/jij/jou en u. Kies je verkeerd, dan oogst je hilariteit of bega je zelfs een faux pas.

De complexiteit ontstaat doordat er verschillende schalen zijn die mede bepalen welk voornaamwoord als gepast wordt gezien. Dat zijn in elk geval:

  • solidariteit (hoezeer is de ander iemand die ik als mens zie): een hoge mate van solidariteit maakt het gebruik van u onwaarschijnlijk
  • respect (hoezeer verdient de ander een eerbetoon): een hoge mate van respect maakt u waarschijnlijk en jij onwaarschijnlijk
  • vertrouwdheid (hoe intiem is de relatie met de ander): een hoge mate van vertrouwdheid maakt u onwaarschijnlijk en jij en je/jij waarschijnlijk
  • formaliteit (hoe formeel is de gesprekssituatie): een hoge mate van formaliteit maakt u waarschijnlijk en jij onwaarschijnlijk

Lees verder >>

Wat betekent het als iemand raar praat?

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Het coöperatieprincipe van de Britse filosoof Paul Grice (1913-1988) behoort zonder enige twijfel tot de grote taalkundige ontdekkingen van de twintigste eeuw. Het principe klinkt op het oog heel simpel: mensen gaan ervan uit dat deelnemers aan een gesprek zich coöperatief opstellen. Je praat met elkaar om een bepaalde reden, en wat iedereen zegt kan alleen in die zin begrepen worden.

Het verbluffende inzicht van Grice was dat het coöperatieprincipe je juist helpt om situaties te gebruiken waarin dat principe op het eerste gezicht geschonden wordt:

  • A: Hoe vind je mijn nieuwe boek?
    B: Het heeft een mooie kaft.

Lees verder >>

Wie weet er of Jo een echte Limburger is?

Posted on by

Door Marc van Oostendorp

Iedere zin is een wonder. Ik ben nu toch al tientallen jaren student taalwetenschap, en nog steeds ontvouwt zich bijna iedere dag wel weer een klein raadsel rondom een doodnormale zin.

Zo las ik deze week een artikel over zinnen zoals:

  • Ben weet niet of Jo een Limburger is.

Op het eerste gezicht lijkt deze zin misschien alleen een mededeling over de actuele stand van Bens kennis. Daarin ontbreekt kennelijk wat informatie. Je zou de zin dan kunnen expliciteren als:

  • Ben weet niet dat Jo een Limburger is en Ben weet niet dat Jo geen Limburger is.

Maar als je er preciezer over nadenkt, betekenen die twee zinnen niet hetzelfde.  Lees verder >>