Mijn naam wordt wel als Bloothoofd geschreven in plaats van Bloothooft, wat met de huidige spelling begrijpelijk is. Maar is Bloothoofd een schrijffout en gaat het om mij, of is het een wezenlijk verschil en gaat het om iemand anders die echt Gerrit Bloothoofd heet? Voor historische persoonsreconstructie (als onderdeel van een individuele biografie of van de reconstructie van een hele bevolking) is dat een groot probleem, want dan moet iemand uniek geïdentificeerd kunnen worden.
82% van alle Nederlanders heeft een unieke naam, als je tenminste alle voornamen en de achternaam gebruikt. Met alleen de eerste voornaam en de achternaam daalt dat percentage naar 46%. Op basis van alleen een naam kunnen we niet iedereen identificeren. Omdat ik naar analogie met de huidige basisregistratie personen graag een historische bevolkingsregistratie (vanaf 1811) gerealiseerd zou zien, is het van belang om ieder individu uniek te onderscheiden. De ingrediënten daarvoor zijn de historische akten van geboorte, huwelijk en overlijden. Maar die zijn niet aan elkaar gekoppeld. Een vermelding van Jan de Jong die geboren wordt, huwt en overlijdt kan over verschillende personen gaan. Pas met meer informatie is het mogelijk om iemand uniek te identificeren. Maar welke informatie is daarvoor voldoende?
We zijn allemaal uniek. Ons DNA bepaalt ons lijf, onze omgeving vormt ons, en we kunnen er binnen die omstandigheden zelf ook nog wat van maken. Maar hoe weten anderen van ons bestaan, wat is daar in taal minimaal voor nodig? Daarvoor krijgen we een naam. Dat is het eerste wat de overheid van ons wil weten, en vanaf welke datum we op de wereld zijn en waar we ons ophouden. Maar in het dagelijks leven weten weinigen onze leeftijd of waar we geboren zijn of wonen, en resteert alleen onze naam. Ik heet Gerrit en die naam deel ik met 71.000 anderen, dus de kans dat het over mij gaat als iemand het over Gerrit heeft is klein. Mijn familienaam is Bloothooft en maar 19 anderen hebben die naam. Dat helpt en maakt de combinatie Gerrit Bloothooft uniek. Hoeveel mensen hebben eigenlijk een unieke naam, en wie delen hun naam met de meeste anderen?
Op 7 januari 1920 werd de eerste Marjolein in Nederland geboren, te midden van het rumoer van een acteursstaking. Vader Herman Heijermans kreeg het voor elkaar om de Amsterdamse ambtenaar van de Burgerlijke Stand te overtuigen dat Marjolein en Droomelot acceptabele voornamen voor een kind waren. Dat was niet vanzelfsprekend want alleen gangbare voornamen waren toegestaan. Marjolein was natuurlijk wel bekend als aloude naam van het kruid, en heeft qua opbouw alles voor een meisjesnaam: Mar, wat naar Maria kan verwijzen en ein als gebruikelijk vrouwelijk suffix (vergelijk Madeleine), terwijl jo nog als verkorting van Johanna kan worden gezien. En die potentie voor succes blijkt later ook, er zijn inmiddels 13.450 vrouwen die Marjolein heten. Dat is met Droomelot niet gebeurd. Omdat Marjolein zo’n typisch Nederlandse naam is (het Franse Marjolaine bestaat wel, maar heeft ook in Frankrijk geen grote vlucht genomen) is het de moeite waard om te kijken hoe deze nieuwe voornaam zich in tijd en plaats ontwikkelde in de laatste eeuw, zonder dat er sprake kan zijn van buitenlandse invloeden.
Figuur 1. Populariteit van Sandra, met in rood het basismodel en een hype vanaf 1971 door het lied Breng die rozen naar Sandra.
Het valt niet mee om origineel te zijn. Dat waren de ouders die hun dochter in 1936 Sandra noemden ook niet. Ze waren weliswaar in Nederland sinds lange tijd de eersten, maar de naam, verkorting van Alexandra > Alessandra (Italiaans) > Sandra of van Cassandra, is duizenden jaren oud. Oude attestaties in Nederland zien we al in 1632 toen Sandra Prefeet in Amersfoort werd gedoopt. Zo’n oude naam kan herontdekt worden en het tot modenaam brengen. En dat gebeurde in de vorige eeuw (figuur 1), waar het lied Breng die rozen naar Sandra in 1971 zelfs een tophit werd van Ronnie Tober (naar origineel van de Belgische Jimmy Frey). Maar hoe verspreidde de naam zich over ons land?
Verdeling van de afstand tussen de geboorteplaatsen van twee willekeurige kinderen (blauw), en die tussen de 1e en 2e naamgeving (donkerbruin), de 1e en 3e naamgeving (middenbruin) en de 1e en 20ste naamgeving (lichtbruin).
In een 1,5 m samenleving ben je je bewust van de afstand tot de mensen om je heen. Maar hoeveel mensen zijn er nu eigenlijk in je directe omgeving en hoeveel zijn er die je eigenlijk nooit zult ontmoeten? Kortom, wat is de verdeling van de afstand tussen twee Nederlanders? Dat is niet alleen van belang voor de verspreiding van een virus, maar ook voor het begrijpen van de verspreiding van talige fenomenen, zoals een nieuwe voornaam.
De populariteit van Kevin, nauwelijks zichtbaar na de eerste naamgeving in 1948. Gemodelleerd met (rood) een voorlopend golfje tussen 1972 en 1982 die tegelijk de grote populariteitsgolf van 50 jaar initieert die nu vrijwel is weggeëbd. De groene curve beschrijft het geheel.
Het viel me op dat er grote overeenkomsten zijn tussen de verspreiding van het corona virus en nieuwe voornamen. Het gaat in beide gevallen via menselijk contact. Het begint met een enkele besmetting, of ouders die een nieuwe naam introduceren, en die wordt overgedragen op, of geïmiteerd door anderen. Het verschil is wel dat wat voor een voornaam een jaar duurt, voor het virus ongeveer in een dag lijkt te gebeuren. Het zijn in mijn optiek in beide gevallen sociale netwerken waarlangs de voornaam of het virus zich verspreidt. Bij een voornaam zijn het de mensen die op de een of andere manier weten dat je een dochter Liselot hebt genoemd en daardoor geïnspireerd kunnen worden, bij een virus zijn het degenen waarmee je in fysiek contact bent geweest. Op 12 maart waren er 612 corona besmettingen in Nederland, we zitten dan op het niveau van het aantal mensen dat Toine, Jorinde, Myrte of Rocco heet. Maar voor je het weet zitten we, net als in Italië, op het niveau van Sandra, Kim of Kevin, en daar lopen er hier meer dan 20.000 van rond.
Oude moeders geven andere voornamen aan hun kinderen dan jonge moeders. Tot die conclusie kwam het Office for National Statistics van het Verenigd Koninkrijk voor naamgeving in Engeland en Wales. Moeders die ouder zijn dan 35 jaar – over vaders hebben ze het niet – kiezen meer traditionele namen zoals Alexander, Joshua, Charlotte en Sophie, terwijl moeders die jonger zijn dan 25 juist niet-traditioneel kiezen voor Hunter, Logan, Harper en Nevaeh. Daarnaast hebben jonge moeders een voorkeur voor Archie, Alfie en Freddie waar oude moeders kiezen voor de volledige vormen zoals Alfred en Frederick. Hoog tijd om te kijken hoe dat in Nederland zit.
Populariteit van de voornaam Max (blauwe stippen), gemodelleerd met vier golven van populariteit (met startjaar j, imitatie snelheid v, en totaal aantal naamgevingen n in de golf), boven op een basisaantal (30 per jaar).
Het blijft een onuitroeibare gedachte dat bekende (media)persoonlijkheden een dominante invloed hebben op de voornaamgeving. Zelfs een woordvoerder van de Sociale Verzekeringsbank, die jaarlijks de top-voornamen publiceert, meldde dat de huidige populariteit van de naam Max (nou ja, plaats 17) vrijwel zeker aan de autocoureur Max Verstappen is toe te schrijven en dat Max tot enkele jaren geleden niet in de toplijsten voorkwam. Dat is veel te veel eer.
Populariteit van Emma (blauw), gemodelleerd (groen) met twee onderliggende verdelingen (rood). Op basis van startjaar, imitatie-waarschijnlijkheid en totaal aantal te verwachten kinderen met de naam.
Vandaag kwamen de populariteitslijstjes van voornamen in 2019 uit. Ze verschillen zoals te verwachten nauwelijks met die van het vorig jaar, Emma en Noah staan nu bovenaan. Alweer Emma? Die naam is al meer dan 20 jaar een topnaam. Dat is een wel erg langdurige mode die niet meer meer een enkele cyclus is te modelleren. Twee cycli lijken vooralsnog voldoende, met hierboven een voorbeeld. Zoiets blijft intrigeren, want hoe kan dat nu?
Figuur 1. De procentuele populariteit van meisjesnamen op -jen.
Door Gerrit Bloothooft en David Onland
Er zijn weinig eigenschappen van voornamen die al grotendeels in de 19e eeuw verdwijnen. Maar meisjesnamen op -jen zoals Aaltjen, Gerritjen,Hendrikjen, Jantjen, Geertjen,Geesjen en Grietjen behoren daarbij (figuur 1). Te Winkel wijdt in de Taalgids van 1862 een artikel aan het verkleinwoord, waarin hij pleit voor het weglaten van de nutteloze en niet uitgesproken laatste n van -jen. Uit de voornamen blijkt dat dit toen inderdaad al grotendeels realiteit was (ook voor -gen en -ken). Hoe ontwikkelde de verklein- of beter de vleivorm in meisjesnamen zich in de laatste twee eeuwen?
Figuur 1. De gezamenlijke procentuele populariteit van Abraham, Mozes, Hartogen Salomonsinds 1790.
Gerrit Bloothooft en David Onland
De populariteit van Oudtestamentische voornamen die vooral door Joden werden gekozen, zoals Abraham (topnaam), Mozes, Hartog en Salomon in figuur 1, toont naast stabiliteit in de 19e eeuw en de daling in de 20e eeuw die we bij veel traditionele namen zien, een breuk rond 1880. Dat is een artefact in de gegevens en het trieste gevolg van de Holocaust. De historische gegevens voor 1880 zijn gebaseerd op namen in huwelijken van voor de Tweede Wereldoorlog en geven een representatief beeld. Maar de in de oorlog vermoorde Joden staan – als er geen overlevende kinderen waren – niet in de huidige basisregistratie personen, en daarom is de registratie na 1880 een onderschatting van, naar blijkt, minstens 40%.
Figuur 1. De gezamenlijke procentuele populariteit van Jean, Pierre, Jacques, Henri enGuillaume.
De uitgebreide voornamenbank zal het komend jaar de populariteit van een voornaam vanaf 1790 laten zien. Die periode omvat ook de tijd tussen 1795 en 1814 toen Nederland onder Franse invloed stond en vanaf 1810 zelfs deel van Frankrijk was. Dat zou invloed kunnen hebben gehad op de populariteit van Franse voornamen. En ja, de totale populariteit van Jean, Pierre, Jacques, Henri en Guillaume (figuur 1) ziet er in die tijd opmerkelijk uit.
Het wetenschapsmuseum NEMO in Amsterdam heeft recent de nieuwe expositieruimte Humania ingericht. Die is speciaal gericht op het ontstaan, het heden, en de toekomst van de mens: ik was, ik ben, ik word. De rol van zintuigen, psychologie in allerlei boeiende interactieve testjes, en sociologie staat centraal. Voor het sociolinguistisch aspect van afkomst is mij gevraagd om een wand aan de keuze van voornamen te besteden. Wat zegt je voornaam over je? Op de wand staan 1632 van de meest voorkomende voornamen van de jeugd zodanig gegroepeerd dat namen van broertjes en zusjes zo dicht mogelijk bij elkaar te vinden zijn. Ouders kiezen vaak voor hetzelfde type naam voor hun kinderen, van traditioneel Nederlandse namen, Arabische namen, Friese namen, tot Engelse namen op -y. De naamgroepen die daaruit af te leiden zijn zeggen iets over de voorkeuren van de ouders: hun gevoeligheid van traditie of juist niet, en hun opleidingsniveau.
Figuur 1. De procentuele populariteit van Gerrittussen 1790 tot 2017.
In de voornamenbank wordt het komende jaar de populariteit van een voornaam vanaf 1790 getoond. Hoewel er voor veel namen in de 19e eeuw nauwelijks of slechts een geleidelijke verandering in populariteit te zien is, vertoont de periode 1790 – 1815 een aantal opmerkelijke karakteristieken. Het is de tijd van de Bataafse Republiek, de Franse tijd, en de start van de burgerlijke stand in 1811. Deze tijd van grote veranderingen heeft zijn sporen in de naamgeving nagelaten, zoals een sprong in populariteit rond 1811.
Procentuele populariteit van Hendrik tussen 1790 en 2017
Door Gerrit Bloothooft en David Onland
Er zijn maar weinig landen waarvoor je online de populariteit van een voornaam vanaf 1880 kunt zien (zie USA, Frankrijk, Noorwegen). Sinds 10 jaar kan dat voor Nederland op de Voornamenbank van het Meertens Instituut, met zeldzame volledigheid want alle voornamen die gedragen worden en gegeven zijn staan er in. In de loop van 2020 zal de populariteit van een voornaam zelfs vanaf 1790 getoond worden. Meer dan twee eeuwen voornaampopulariteit, dat is een mondiaal unicum. We geven alvast een sneak preview.
Journalisten vragen vaak of mensen van voornaam veranderen. Ik denk dat ze vooral willen weten of iemand een andere naam kiest dan in de jeugd werd gedragen. Het gaat er niet om dat Franciscus vanaf zijn geboorte Frans is genoemd, daarover schreef ik eerder aan de hand van een corpus roepnamen. Maar of Frans later Arne genoemd wil worden en dat ook officieel vastgelegd wil hebben in de basisregistratie personen. In de vorige bijdrage onderzocht ik dat voor transgenders. Nu eens kijken hoe vaak het zonder geslachtsverandering voorkomt en welke namen niet bevallen.
De meeste mensen zijn tevreden met hun voornaam. Maar niet iedereen, je hebt tenslotte je naam niet zelf bedacht, dat deden je ouders voor je. Als een voornaam niet (meer) bij je past dan kun je besluiten om een andere naam te kiezen. In plaats van Henk zeg je voortaan als Patrick of Ingrid door het leven te willen gaan. Het is even wennen voor de omgeving, maar dat komt wel goed. Voor officiële instanties, en in je paspoort, blijf je echter Henk. Als je dat niet wilt moet je meestal naar de rechter. Wanneer je volgens de rechter serieuze argumenten hebt wordt het toegestaan om je voornaam in de basisregistratie personen te wijzigen. Dan is je oude naam definitief verdwenen. Maar toch niet helemaal. In de basisregistratie worden eerdere gegevens gearchiveerd, in dit geval als historische voornaam (en historisch geslacht, als dat ook is veranderd). Op basis van deze historische gegevens kan onderzocht worden hoe vaak een voornaam wordt gewijzigd en op welke manier. Hier ga ik in op de voornamen van transgenders.
De adel kiest voornamen die deels traditioneel zijn en deels modenamen van een bredere elite. Echt herkennen doe je de adel niet aan de eerder besproken top-voornamen. Maar er zijn wel minder frequente voornamen waarbij de kans relatief groot is dat de drager van adel is. We selecteerden de voornamen die minstens 10 keer vaker aan een kind van adel zijn gegeven dan aan de overige kinderen. Dat is nog niet heel specifiek, maar het blijkt toch een bijzondere lijst op te leveren.
‘Het is toch een opvallend feit, dat het geven van meer voornamen het meest voorkomt in degroote steden en wel in de meer gegoede kringen. Ten plattenlande, sommige streken daargelaten, werd tot dusverre meestal slechts één voornaam aan de kinderen toegekend.’ Dit is een zinsnede uit de Memorie van Toelichting bij een wetsvoorstel voor de introductie van een voornamenbelasting in 1915 – een wet die er overigens nooit is gekomen. Of de adel zich nog steeds onderscheidt in het aantal voornamen dat gegeven wordt, is te zien in tabel 1, waarin een vergelijking wordt gemaakt met de provincies die hierin onderling het meest verschillen: Friesland en Limburg.
Tabel 1. Percentage per aantal voornamen voor de adel, en in de provincies Friesland en Limburg, volgens gegevens uit de basisregistratie personen. Er is nergens een groot verschil tussen mannen en vrouwen in percentage. Lees verder >>
De adel profileert zich als een hoogstaande groep in de samenleving die wortelt in de middeleeuwse standenmaatschappij, ook al is het overgrote deel van de hedendaagse adel pas in de 19e eeuw verheven. Waar de adel oorspronkelijk macht had, ging het toen en vooral nu ook om status: het voeren van een adellijke titel en heraldisch wapen is het enige wettelijke recht dat de adel sinds de grondwet van 1848 nog heeft. Maar dat recht is wel zo essentieel dat de titel in de basisregistratie personen is opgenomen – men wil ook graag op een correcte manier door de overheid geadresseerd worden. Die wens biedt ons nu de mogelijkheid om gedetailleerd onderzoek te doen naar de voornaamgeving in de enige sociale groep die in de nationale administratie herkenbaar is en wil zijn. Familienamen zoals Van Zuylen van Nijevelt doen adel vermoeden, maar herken je de adel ook aan hun voornaam?
Ik kwam Marie Désirée tegen, een vijftiger. Ze zei dat haar ouders eigenlijk hadden gewild dat ze bij haar geboorte als Marie-Désirée ingeschreven zou worden maar dat de ambtenaar van de burgerlijke stand dat geweigerd had. Een koppelteken zou niet in een voornaam gebruikt mogen worden. Totdat het bij de geboorte van prins Willem-Alexander in 1967 opeens wel kon. Had die ambtenaar gelijk?
De voornamen in toplijstjes hoor je op de crèche of basisschool omdat voor de meeste kinderen de eerste voornaam nu ook de roepnaam is. Dat was vroeger anders. Voor 50-plussers staat er vaak een andere voornaam in het paspoort dan hoe ze zich voorstellen (dat begrijpt een buitenlandse douane niet en kan identiteitsproblemen geven). De officiële toplijsten zijn voor hen niet representatief. Daarvoor moet je bij de roepnamen zijn. Vergelijk de toplijstjes voor de periode 1945-1954 in tabel 1. De ouderen onder ons zullen in de roepnamen veel namen van klasgenoten herkennen, maar in de officiële namen niet.
Tabel 1. Roepnamen top-20 voor de periode 1945-1954 (inclusief roepnamen die gelijk zijn aan de officiële naam), met daarnaast de top-20 van de officiële eerste voornaam. Groene namen staan in beide lijsten.
Maria was tot 1990 de naam die het meest aan meisjes werd gegeven. Maar die, net zoals Johannes, vaak anders werd genoemd. Figuur 1 laat de populariteit van haar roepnamen zien vanaf 1940, toen nog bijna één op de tien meisjes als Maria werd aangegeven bij de burgerlijke stand. Voor 30% van die meisjes was de roepnaam toen ook daadwerkelijk Maria, met vooral Ria en Riet als verkortingen. Opvallend is dat andere roepnamen die beginnen met een M, en niet altijd van Maria afgeleid zijn, al vroeg een substantieel deel van de roepnamen vormen, waarbij het percentage tot 1980 geleidelijk stijgt tot 70%. Bij Johannes begon die stijging pas in 1970. Het sluit aan bij de algemene observatie dat meisjesnamen gevarieerder zijn dan jongensnamen, ook in de roepnamen. Voor de categorie anders begint de roepnaam niet met een M en is ofwel afgeleid van een volgnaam (9,6% van alle vrouwen) of helemaal niet (5,4%).
Figuur 1. De populariteit van roepnamen van alle 37.387 vrouwen in het roepnamencorpus met officiële eerste voornaam Maria. M* betekent overige roepnamen die met een M beginnen, bij anders is dat niet het geval. Voor de duidelijkheid zijn de curven gebaseerd op 5-jaarlijkse gemiddelden.
Johannes staat tot 1989 te boek als de populairste babynaam voor jongens. Dat zegt de bevolkingsadministratie. Maar in de praktijk stelt Johannes zich meestal helemaal niet zo voor. Laten we eens kijken hoe Johannes echt door het leven ging. De populariteit van de belangrijkste roepnamen van Johannes als eerste voornaam vanaf 1940 staat in figuur 1. Die is zelden Johannes, maar vooral Jan, Joop en Jo, later Hans, Jos,John, Johan naar gelang de mode van de tijd. Steeds vaker is het ook een andere naam die nog wel met een J begint – zodat er geen conflict is in de initiaal – maar niet noodzakelijk van Johannes is afgeleid. Ongerelateerde roepnamen met een andere beginletter kunnen van een volgnaam zijn afgeleid (in 6,5% van de gevallen) of helemaal geen relatie hebben met de officiële naam (5,5%).
Figuur 1. De populariteit van de belangrijkste roepnamen van alle 34.514 mannen met de officiële eerste voornaam Johannes in het roepnamencorpus. J* betekent overige roepnamen die met een J beginnen, bij anders is dat laatste niet het geval. Voor de duidelijkheid zijn de curven gebaseerd op 5-jaarlijkse gemiddelden
Recente reacties