Een onbekende gast in Mariken van Nieumeghen

Door Jos Joosten

Deze week corrigeerde ik de slotpapers van studenten na een werkcollege over Mariken van Nieumeghen. Eén van hen beëindigde de inleidende samenvatting van het verhaal met de vaststelling dat God ‘de aartsengel Gabriel’ stuurde om de ijzeren ringen om de hals en armen van Mariken (die de paus ter boetedoening had laten aanbrengen) te verbreken. Mij was dat detail kennelijk altijd ontgaan, of ik was het in elk geval vergeten: ik ben na dertig jaar doceren nog altijd geneigd de twijfel eerst bij mijzelf te leggen.

Bovendien stond bij de opmerking een nette voetnoot die verwees naar het (digitale) Pantheon van het Literatuurmuseum:

Mariken vestigt zich in het Witte Vrouwenklooster in Maastricht en wordt daar na boetedoening door de aartsengel Gabriël van de ringen bevrijd.

En dat is niet de enige plek. Als je maar even googelt, kom je veelvuldig verwijzingen tegen naar de rol die Gabriel aan het slot van Mariken van Nieumeghen zou spelen.

Op de website van het Nijmeegse ‘Stadsklooster Mariken’ lezen we: ‘Zij moest boete doen door drie ijzeren ringen om haar hals en polsen te dragen, totdat zij op een dag door de engel Gabriël bevrijd en gerehabiliteerd werd.’ Op de website Cultuurpers (‘Want er wordt al genoeg onzin verteld over kunst’) staat in een voorbeschouwing over de Mariken-adaptatie van OPERA2DAY: ‘Tot slot verlost de aartsengel Gabriël haar.’ Op scholieren.com oordeelt ‘een scholier’ als volgt: ‘Ik vond dat Mariken zich erg onnozel gedroeg, en de tussenkomst van de engel Gabriel erg ongeloofwaardig.’

Aartsengel ‘Gabriel’ levert vele tientallen hits op in combinatie met ‘Mariken van Nieumeghen’, tot aan het gerenommeerde Meertens Instituut en de Wikipedia over de tekst aan toe. Meteen valt bij zo’n speurtochtje trouwens op hoe, tal van pagina’s, tamelijk bronloos lustig van elkaar kopiëren.

Maar: hoe zit het nu echt met de aartsengel Gabriël? Met zoveel referenties zou er toch een brontekst moeten zijn? Daarom liep ik de belangrijkste edities eens langs. Meteen stelde ik vast dat, zoals zo vaak bij Mariken, alles weer net een nuance complexer ligt dan je denkt. In de (altijd hoopvol zeggen: ‘vooralsnog’) oudst bekende editie van Mariken, van de Antwerpse drukker Vorsterman uit 1515, die ten grondslag ligt aan alle moderne (school)edities, voltrekt de vergiffenis voor Mariken zich als volgt.

Het laatste hoofdstuk heeft als titel:

Hoe die enghel Gods Emmekens ringhen af dede
van haren halse ende handen

In het hoofdstuk zelf staat vervolgens beschreven hoe het Mariken ‘in het echt’ verging:

Wie sal mi segghen die rechte bevroedicheyt
Van minen droome, daer ick in heb gheleghen?
Mi dochte ic was genomen uuter helscer gloedicheit
Ende van daer boven inden hemel ghedreghen.
Daer quamen mi vele witter duyven teghen,
Die sloeghen mijn banden af met haren vlercken.
Ontbeyt, wat sie ic? O Godheyt vol seghen!
Heb ic u hoghe ghenade vercreghen?
Och ia ic, mijn banden zijn af, somen mach mercken.
Si ligghen hier neven mi! o godlike wercken,
Wat crachtiger schermschilt sidi tegen tvercrancken!

De vertellerstekst rept van een ‘engel Gods’, Mariken zelf beleeft het afvallen van de ringen in een droom, als werk van vele witte duiven. Het woord ‘enghel’ (of ‘engel’) komt behalve in de hoofdstuktitel verder niet voor in deze oudste editie (en de naam ‘Gabriel’, voor alle duidelijkheid, evenmin). Opvallend is dat de illustratie in de Vorsterman-editie de hoofdstuktitel volgt en wél een (naamloze) engel toont die Mariken haar boeien afneemt.

In de Engelse uitgave, die kort na de Vorstermans-editie verscheen, is er wel een ‘aungell’ met een actieve rol (waarbij Mariken zelf opnieuw in haar slaap denkt dat het duiven zijn die met hun vleugels de ijzeren ringen verwijderen).

& on a tyme as she was a prayinge in hyr selfe, she fell on slepe, and in hyr sleepe apered a aungell and vndyd y^e iron rynges fro hyr, & she towght in hyr slepe how that she was in hell and howe that there were a great many doues cam to hyr and with theyr wynges smote of hyr yron rynges. And when that she had that vysyon, than awaked she and sawe the rynges lye before hyr & wer vndone.

In de vroeg zeventiende-eeuwse protestante versie, die in 1608 in Utrecht gedrukt werd, lezen we in de hoofdstuktitel ‘hoe d’Engel Godts haer die ringhen afdede’, en wordt verder Vorsterman gevolgd. Jonckbloet, die zich in zijn bewerking uit 1854 baseerde op een vroeg zeventiende-eeuwse (corrupte) versie, schrijft hoe ‘die ontfermhertige Christus alle haer sonden vergaf’ en ‘synen H. Engel [sont] tot haer daer sy lach en sliep […]’. In de Latijnse prozavertaling van Lyraeus, die ten grondslag lag aan de Europese verspreiding van Mariken, wordt het, in de vertaling van Vincent Hunink, als volgt samengevat: ‘Op een nacht, tijdens haar slaap, werden de drie ijzeren banden door engelenhand verbroken.’

Kort gezegd: in geen van de bronnen is sprake van de aartsengel Gabriel. Maar hoe is hij dan toch verzeild geraakt in zoveel digitale teksten over Mariken van Nieumeghen? Ik liep alles wat ik zag nog eens na, en bleef andermaal hangen bij eerdergenoemde ‘een scholier’ op scholieren.com. Maar liefst drie keer meldt hij/zij de ‘ongeloofwaardige’ tussenkomst van Gabriel. Mijn oog viel op de editie die de scholier netjes vermeldt: de zevende druk uit 2003 van de vertaling van Hessel Adema, in de reeks ‘T&T Klassieken’.

Zelf heb ik de achtste druk uit 2005. Vooraf aan deze tweetalige editie meldt Adema dat ook hij als brontekst de Vorsterman-uitgave gebruikte. Met zijn vertaling ‘naar eigentijds proza’ is ‘gestreefd naar goede leesbaarheid en inhoudelijke juistheid’.

In deze vertaling nu blijkt wel degelijk iets te vinden! Op p.65 wordt de titel van het slothoofdstuk als volgt vertaald:

Hoe de engel Gabriël Emmekens ringen
van haar hals en armen verwijderde

Ha, daar hebben we Gabriël dan eindelijk. Maar waarom? In zijn ‘Ter inleiding’ schrijft Adema:

Vertalen is interpreteren. Noodgedwongen moest op de plaatsen waar verschillende interpretaties mogelijk zijn, in de vertaling een keuze worden gemaakt. Het verantwoorden van deze plaatsen is – als niet passend in de opzet van deze schooluitgave – achterwege gelaten.

Dat laatste is spijtig. Hoewel ik van zo’n verantwoording in dit geval ook niet veel verwacht had. Eerlijk gezegd zie ik niet zo snel hoe er met het opvoeren van ‘Gabriël’ in het moderne Nederlands sprake zou van een ‘interpretatie’ van het origineel. Dat origineel, en ook de latere varianten, geeft immers geen enkele aanleiding tot (mis)interpretatie. Ik ben geneigd het er eenvoudigweg te houden dat hier een fout staat die nooit herzien is.

De publicaties van uitgeverij ‘Taal & Teken’ te Leeuwarden zijn van vertaling, via vormgeving tot verspreiding in handen van Hessel Adema, zoals blijkt uit een interview met de vertaler/uitgever in het vaktijdschrift Literatuur [13(1996), 1, 207-210]. Hier wreekt zich, zo lijkt het, de afwezigheid van een eindredacteur, meelezer of andere kritische stem. Van de T&T-editie van Mariken verschenen tussen 1982 en 2016 negen drukken (de tiende staat op de website van de uitgeverij aangekondigd voor maart 2020) en het is al jaren de enige editie die nieuw verkrijgbaar is.

Inclusief een kleine verschrijving met grote gevolgen.