Voornamendrift 66

Door Gerrit Bloothooft en David Onland

Waar veel mensen komen en gaan vinden we weinig streekeigen voornamen. In Overijssel zijn er in Twente opvallend weinig wat te maken kan hebben met de opkomst van de Twentse textielindustrie in de 19e eeuw. Wat elders in Overijssel aan regionale namen resteert sluit aan bij omliggende streken want namen en gewoonten houden zich niet aan provinciegrenzen. We behandelen Urk (dat nu tot Flevoland behoort) bij Overijssel vanwege de oude oriëntatie op de IJsseldelta en de Zuiderzeekust toen het nog een eiland was. Overijssel heeft nog 11 streekeigen mannennamen (met 5.700 naamdragers) en 22 vrouwennamen (met 17.400 naamdragers). De vrouwennamen hebben een aantal specifieke kenmerken, zoals de uitgang op -igje(n), de vorm Jen voor Jan, en er is een nieuwe naam die voornamelijk rond Almelo voorkomt: Marèl.

Vrouwennamen die eindigen op -igje of -igjen

We zagen al eerder dat in oostelijk Drenthe veel vrouwennamen kenmerkend op -gien(a/e) of -chien(a/e) eindigen. In Overijssel is de j behouden in -gje(n) en komt de ch spelling weinig voor. De vorm wordt het meest regionaal als -igje(n) in het grensgebied met Drenthe met als top-10: Jannigje, Annigje, Marrigje, Gerrigje, Hilligje, Femmigje, Jennigje, Lammigje, Marigje, Fennigje. Jannigje en Annigje komen daarnaast ook veel voor in de Alblasserwaard. De eind-n is al in de 19^e eeuw grotendeels verdwenen.

Vrouwennamen die met Jen- beginnen

Als een oudere vrouw een naam draagt die met Jen- begint is de kans vrij groot dat ze in Overijssel is geboren. De 19^e-eeuwse top-10 is Jenneken, Jenneke, Jentje, Jennigje, Jentien, Jennigjen, Jennegien, Jentien, Jentina, Jennichje. De tegenwoordige verspreiding van namen met Jen- staat in figuur 2, met de grootste concentratie in Overijssel en Zuidwest-Drenthe. Alleen Jenneke vinden we ook nog duidelijk elders,  in het land van Altena en de Bommelerwaard ten oosten van de Biesbosch. Er zijn wel nieuwkomers bij gekomen, Jenny en Jennie in de tweede helft van de vorige eeuw en modieus Jenna, Jente en Jenthe na 2000.

Marèl

Voor Marèl en Marèll negeren we de voorwaarde dat een naam in de 19^e eeuw al een regionaal karakter moet hebben want een enkele keer worden er nieuwe namen voor kinderen gekozen die alleen regionaal populair worden. Dat is het geval met Marèl en Marèll rond Almelo. Voor het eerst gegeven in 1974 en pas vanaf 1990 met regelmaat tot een huidige 222 naamdragers. Door het accent is er geen misverstand waar de klemtoon moet liggen, en de dubbele l benadrukt dat nog. De spelling geeft de naam een exotisch tintje maar de ouders hebben geen migratieachtergrond. Edda Heinsman wilde de achtergrond van Marèl wel eens weten, dus luister deze winter naar de podcast uit de NTR serie Aangenaam.

Verspreidingskaarten per regio

Hieronder geven we de (huidige) verspreidingskaarten van streekgebonden voornamen in Overijssel. We verdelen de provincie in het grensgebied met Drenthe, de IJsseldelta met Urk, en het resterende deel van Salland met Twente. In een regio geven we per gemeente de voornamen waarvoor de gemeente in de 19^e eeuw het centrum was. De verspreiding is procentueel per gemeente (in kleurgradaties, zie figuur 1) en gebaseerd op het aantal huidige naamdragers. Per regio geven we ook de voornamen met een wat grotere regionale verspreiding. Daarvoor is de helft van de naamdragers tussen 30 en 50 km van de centrumgemeente geboren. Dat gaat voor de hele provincie om 5 mannennamen met 2.250 naamdragers en 10 vrouwennamen met 7.000 naamdragers.

Als we alle voornamen verzamelen die in de 19^e eeuw (1790-1900) regionaal waren in Overijssel en tegenwoordig meer dan 30 naamdragers hebben (ongeacht de geboorteplaats), dan stijgt het aantal namen naar 19 voor mannen met 6.200 naamdragers en 30 vrouwennamen met 18.000 naamdragers. Dat zijn samen 24.200 naamdragers. Ter vergelijking: de provincie Overijssel heeft nu 1,1 miljoen inwoners. Regionale voornamen kom je nog maar weinig tegen.

Als we kijken naar voornamen die nu vrijwel verdwenen zijn (n<30), dan zijn het voornamelijk vrouwennamen op -jen: Gerregien, Fennigjen, Hilligjen, Jennichje, Jentjen, Gerridiena, Klaasjen, Enneken, Trijntjen, Femmigjen, Lammigjen, Albertjen, en daarnaast de mannennamen Volken en Gerradus. Veel van deze namen waren in de 19^e eeuw regionaal rond de kop van Overijssel (Steenwijkerland).

Bovenregionale tot landelijke verspreiding hebben gekregen (met tussen haakjes de 19^e-eeuwse centrumgemeente, vet: n>1000) de vrouwennamen Esselina (Deventer), Euphemia (Dinkelland), Leida (Almelo) en de mannennamen Dries (Kampen), Geerlig (Zwolle), Koendert (Steenwijkerland), Lute (Steenwijkerland), Riekent (Steenwijkerland).

Grensgebied met Drenthe

Regionale VROUWENNAMEN met een 19^e-eeuwse basis rond centrumgemeenten aan de grens met Drenthe, percentage geboorten per gemeente (totaal 6386 naamdragers). Hardenberg: Jennegien, Jennigjen, Staphorst: Hilligje, Jentje, Steenwijkerland: Lammigje, Vrouwkje. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben: Annigjen, Femmigje, Luitje, Lummigje.

Namen met Jen- (die we in Drenthe ook al zagen met Jentien en Jentina, en in Salland straks met Jenneke) zijn streekeigen. Daarnaast de hierboven al besproken vormen met -igje(n) rond de grens ven Drenthe en Overijssel.

Regionale MANNENNAMEN met een 19^e-eeuwse basis rond centrumgemeenten aan de grens met Drenthe, percentage geboorten per gemeente (totaal 294 naamdragers). Hardenberg: Seine, Staphorst: Koob. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben: Koop, Luite, Meine.

Koob en Koop (van Jacob) en namen op -e: Seine, Luite, Meine onderscheiden zich rond de grens met Drenthe.

IJsseldelta en Urk

Regionale VROUWENNAMEN met een 19^e-eeuwse basis rond centrumgemeenten in de IJsseldelta plus Urk, percentage geboorten per gemeente (totaal 973 naamdragers). Kampen: Harmpje, Zwolle: Asselina, Urk: Lubbetje, Lummetje.

We nemen Urk bij de IJsseldelta omdat er een sterke oriëntatie was van Urk op de IJsselsteden en de plaatsen langs de voormalige Zuiderzeekust. Van 1950 tot 1985 hoorde Urk ook bij Overijssel (daarvoor tot Noord-Holland, daarna tot Flevoland). We zien deze relatie in de regionale vrouwennamen die zich tot de Gelderse vissersplaats Elburg, en de Noord-Veluwse gemeenten Oldebroek en Hattem uitstrekken. Het Urker Lummetje kent zijn equivalent in Steenwijkerland met Lummigje. Lubbetje had een 19^e-eeuwse basis in Oldebroek maar concentreerde zich in de vorige eeuw op Urk.

Regionale MANNENNAMEN met een 19^e-eeuwse basis rond centrumgemeenten in de IJsseldelta plus Urk, percentage geboorten per gemeente (totaal 818 naamdragers). Zwolle: Wichert, Zwartewaterland: Helmich, Urk: Jurie, Riekelt. Grotere regionale verspreiding rond Zwolle heeft: Herm.

Jurie en Riekelt komen nu nog vrijwel alleen op Urk en in de Noordoostpolder voor. In de 19^e eeuw kwam Jurie eerder in Holland voor en Riekelt in Overijssel.

Salland en Twente

Door het apart nemen van de gemeenten aan de grens met Drenthe en die aan de IJsseldelta is ‘Salland’ wat kleiner. Omdat veel gemeenten geen centrum zijn van regionale voornamen en die in het oosten van Twente ook minder voorkomen zijn beide regio’s samengenomen.  

Regionale VROUWENNAMEN met een 19^e-eeuwse basis rond centrumgemeenten in Salland en Twente, percentage geboorten per gemeente (totaal 10.110 naamdragers). Almelo: Marèl, Màrell (beiden eind 20^ste eeuw), Deventer: Derkjen, Enschede: Fenneken, Ommen: Gerridina, Rijssen-Holten: Egbertdina, Geesken, Gerritdina, Jenneken, Manna, Twenterand: Fina, Jezina. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten hebben: Fennigje, Gerritdiena, Jesina, Tonia.

Opmerkelijk zijn de nieuwe namen Marèl en Marèll die pas na 1990 doorbraken in en rond Almelo, maar ook niet verder zodat het nieuwe streekeigen namen konden worden. Veel ouder zijn de namen met -di(e)na: Egbertdina, Gerritdiena, Gerridina en Gerritdina, waarvan vooral de laatste veel voorkomt. Alhoewel voornamen op -di(e)na in heel Oost-Nederland voorkomen, is Salland wel de kern ervan.

Regionale MANNENNAMEN met een 19^e-eeuwse basis rond centrumgemeenten in Salland en Twente, percentage geboorten per gemeente (totaal 4.332 naamdragers). Almelo: Hermannus, Rijssen-Holten: Mannes, Mannus, Twenterand: Fredrikus, Lefert. Grotere regionale verspreiding rond deze gemeenten heeft Hermannes.

Hermannus en  Hermannes, met rond Zwolle nog Herm, de verkortingen Mannes en Mannus (en bij de vrouwen Manna) zijn de meest uitgesproken mannennamen in deze regio.

• Alle kaarten in deze bijdrage kunnen gereproduceerd worden in de voornamenbank via de optie ‘geavanceerd’ zoeken. In het zoekveld moeten dan de gezochte namen als een reguliere expressie worden ingevuld. Als oefening: alle namen die met Jenn- of Jent- beginnen, maar geen dubbele naam zijn met koppelteken of variant van Jennifer,worden beschreven met het patroon ^Jen[nt][^f-]*$ waarin ^Jen vereist dat de naam met Jen begint, [nt] dat er één n of t volgt, dan het ingewikkelde [^f-]*  wat met * een onbeperkte serie willekeurige letters maar door ^ niet f of – toestaat, gevolgd door einde naam $. Daar voldoen 257 vrouwennamen aan, waarvoor de gezamenlijke populariteit en verspreiding wordt gegeven. Het levert deze kaart.
• We noemen een voornaam streekgebonden wanneer er nu nog minstens 30 naamdragers zijn waarvan de helft binnen een straal van 30 km is geboren. Als centrum kiezen we de gemeente (indeling 2007) waar in de 19^e eeuw de meeste naamdragers geboren werden (afgeleid uit huwelijksakten na 1811), tenzij we daar om bepaalde redenen van afwijken.