Door Peter Nieuwenhuijsen
In de populaire rubriek Ikje – in het NRC-Handelsblad – schrijft de Ik op 21 januari 2020 over haar vijfjariige dochter: “Als ze me vraagt waarom hij is overleden,…” Ik vraag me af hoeveel lezers van de NRC bij deze zin even gefronst hebben. Voor mij is hij eigenlijk ongrammaticaal, maar ik weet dat talloze andere sprekers van het Nederlands er geen moeite mee hebben.
Wat er aan de hand is, kan het volgende fragment illustreren; een gesprekje waarvan ik getuige was.
Kees: En toen gooide die ober dat glas wijn over me heen
Lien: Waarom?
Zowel Kees als andere getuigen van dit gesprekje, zoals ik, werden door Liens vraag in verwarring gebracht. Dacht Lien nu echt dat de ober opzettelijk een glas wijn over Kees had uitgestort? Na een korte aarzeling kwam men toch tot de conclusie: nee, dat kon het niet zijn; Lien bedoelde met ‘waarom’ natuurlijk ‘hoe kwam dat?’
Er spelen twee ambiguïteiten een rol in dit voorbeeld. Laten we eerst even stilstaan bij gooien. In de gewone betekenis van dit werkwoord heeft het betrekking op een menselijke handeling waar iemand doelbewust voor kiest: ‘Hij gooide het propje precies in de prullenmand’. Maar zeker in informeel taalgebruik is het heel normaal om gooien te gebruiken voor een onopzettelijke handeling: ‘Terwijl hij met de ene hand het zoutvat rechtop zette, gooide hij met de andere hand het glas om’.
In de laatste voorbeeldzin is het zeer waarschijnlijk dat het om een ongelukje gaat. Bij de zin van Kees was dat ook een voor de hand liggende interpretatie. Hoe komt het dan dat door de vraag ‘waarom’ ineens een beeld naar boven komt van een woedende ober die een klant bestookt met een glas wijn?
Dat komt door de dubbelzinnigheid van waarom. Over waarom is Van Dale (14) helder: het betekent ‘met welke reden, met welk doel’. Wat Van Dale dus niet zegt, is dat het ook wordt gebruikt in de betekenis ‘door welke oorzaak’. Het verband met de dubbelzinnigheid van gooien is aldus uit te leggen: het ongelukje van de ober had een bepaalde oorzaak en gooien moest worden geïnterpreteerd als een onopzettelijke handeling, maar de primaire betekenis van waarom – met welke reden – stuurde de aanwezigen in de richting van een opzéttelijk gooien, een doelbewuste actie, waar de ober een reden voor moet hebben gehad. Geleidelijk drong echter tot hen door dat waarom door anderen, zoals blijkbaar Lien, ook wel met niet opzettelijk handelen wordt geassocieerd.
Terug naar de vijfjarige die gevraagd zou hebben waarom meneer Aart (want die was het) was overleden. Als iemand komt te overlijden, is er sprake van een doodsoorzaak. Hoewel iemand reden kan zien om zichzelf het leven te benemen, zeggen we toch zelden of nooit dat die persoon besloot om te overlijden. De vraag waarom hij is overleden, vraagt dus naar een oorzaak en sommige mensen hebben er moeite mee dat dit met waarom gebeurt; Van Dale lijkt een van hen te zijn. Overigens gaat de aangehaalde zin als volgt verder: “… vertel ik dat het door een verkeersongeluk kwam.” De woordkeus (het kwam door) is nu geheel passend bij een oorzaak.
Mijn indruk is dat het steeds normaler wordt dat met waarom naar een oorzaak wordt gevraagd:
- Waarom verdween de poema uit Yellowstone?
- Onduidelijk is waarom de magnetische noordpool zich nu zo snel verplaatst
- Waarom is dat meer zo blauw?
Aangenomen dat ‘de’ poema niet de keus heeft gemaakt te ‘verdwijnen’, vraagt de poema-zin naar een oorzaak. Nog duidelijker is dat de noordpool niet kiest om te verschuiven, of er een reden voor heeft of een doel mee nastreeft. Waarom vraagt hier naar een oorzaak. De vraag over het meer vond ik niet bij een mislukt schilderij, maar bij een foto van een echt bestaand meer: hoe komt dat meer zo blauw werd er bedoeld.
Zo schreef ook Marc van Oostendorp hier (Neerlandistiek, 13 februari 2019) over taalregels: “ooit heb je (die regels) ergens opgepikt.” Waarna hij twee vragen stelt: ‘Hoe? En waarom?’ De hoe-vraag is me duidelijk, maar met de vraag ‘waarom?’ heb ik moeite.
Zo ook in de boektitel Waarom zijn er zoveel soorten van Menno Schilthuizen. Ik heb de neiging de titel te interpreteren als ‘wat is het doel, wat is de bedoeling geweest van degene die al die soorten heeft gemaakt?’ De auteur is echter evolutiebioloog en maakt gehakt van creationisme. Voor alle zekerheid: als deze voortreffelijke schrijver met waarom hetzelfde bedoelt als met hoe komt het dat, zal ik niet beweren dat dit ‘fout’ is, ook al kan het niet in míjn Nederlands. Het feit dat hij, evenals Marc van Oostendorp, wetenschap bedrijft en veelal in Engelstalige vakliteratuur de vraag naar verklaringen voor verschijnselen (‘Why?’) gesteld ziet worden, heeft er wel mee te maken. Dit geldt duidelijk niet voor de vijfjarige van zo-even; misschien laat zij juist zien dat een volgende generatie zonder moeite met waarom naar oorzaken kan vragen.
Dit laat echter onverlet dat het over één kam scheren van oorzaken en redenen veel voorkomt, terwijl het juist zulke fundamenteel verschillende dingen zijn: heeft bijvoorbeeld een gewapend conflict een oorzaak of zijn er mensen die er om de een of andere reden voor kiezen? Is iemand afwezig als gevolg van een onvoorziene omstandigheid buiten zijn of haar schuld, of had die persoon een reden om weg te blijven? Als de woorden oorzaak en reden al geregeld worden verward, ligt het voor de hand dat dit des te gemakkelijker gebeurt bij bijbehorende frequente ‘woordjes’ als door, om, doordat, omdat, wegens, als gevolg van. Met dat al is het wel lastig voor, bijvoorbeeld, een leraar, om te stellen dat een woord onjuist is gebruikt. Moet je het maar laten passeren als een leerling een oorzaak ‘reden’ noemt, of ben je juist een muggenzifter als je zegt dat omdat in een bepaalde zin eigenlijk doordat moet zijn?
Zeker het voegwoord omdat wordt gemakkelijk met oorzaken gecombineerd: ‘dat komt omdat…’. Ook mijn eigen oordeel over zinnen met omdat is anders dan bij waarom. Je zou bijvoorbeeld kunnen verwachten dat ik omdat in de tweede zin hieronder al minder goed vind dan in de eerste, maar in de derde helemaal onjuist. In werkelijkheid vind ik ze allemaal volkomen acceptabel:
- De directie gelastte het concert af, omdat er een orkaan op komst was
- Het concert ging niet door, omdat er een orkaan op komst was.
- De temperatuur steeg heel snel, omdat er een orkaan op komst was
Ik ben me ervan bewust dat je voor een compleet beeld van wat er speelt, naast de begrippen oorzaak en reden ook het begrip ‘verklaring’ erbij moet betrekken.
Afbeelding: Kromme banaan; Chiquita
In de geneeskunde is het verschil tussen oorzaak en reden wel zo belangrijk. Hoewel ontmoedigd door een alom waargenomen onverschilligheid over het betekenisverschil tussen ‘waarom/omdat’ en ‘waardoor/doordat’ heb ik als redacteur al zo’n tien jaar geleden in Pinkhof Geneeskundig woordenboek opgenomen: “OMDAT: voegwoord ter aanduiding van een reden/doel (L causa finalis; ‘waarom?’), niet een oorzaak (L causa efficiens; ‘waardoor?’); vb. ‘de vrouw is zwanger omdat zij een kind wil (reden) en doordat zij geen anticonceptiemaatregelen heeft getroffen (oorzaak)’, ‘de operatiekamer is koud doordat de thermostaat laag is ingesteld (oorzaak) en omdat dit bevorderlijk voor de hygiëne is (reden).”
Zeer interessant. En zeer begrijpelijk, die ‘ontmoedigdheid’.
‘Waarom zijn de bananen krom?’ heb ik altijd begrepen als een vraag naar het doel van de kromheid: wat heb je daar nou aan? Dus niet als een vraag naar de oorzaak.
Hoe is dat anders dan de vraag die ik stel aan het eind van mijn stukje in februari? Of anders gezegd: vragen naar het doel worden toch ook niet letterlijk in Van Dale benoemd?
Jawel, Van Dale noemt ‘doel’. Een doel vormt vaak een reden voor iemand. Wel moet ik je er gelijk in geven dat ‘waarom pikken kinderen taalregels op?’ natuurlijk kan worden uitgelegd als ‘met welk doel doen ze dat?’ Dat was gewoon niet tot me doorgedrongen.
“Voor mij is hij eigenlijk ongrammaticaal, maar ik weet dat talloze andere sprekers van het Nederlands er geen moeite mee hebben.” Daarmee formuleer je het wel echt als een vrijblijvende meningenkwestie, maar je suggestie (“ongrammaticaal”) is dat oorzakelijk ‘omdat’ niet aan de taalnorm voldoet. Het artikel van Jaap de Rooij uit De Nieuwe Taalgids heeft aangetoond dat hier geen basis voor is.
Nee, het gaat Peter expliciet niet om ‘omdat/doordat’, maar om de vraagwoorden ‘waarom/waardoor’.
Verder is voor mij ‘waarom is hij overleden’ ook minstens op de grens van het ongrammaticale, terwijl er inderdaad sprekers zijn die er geen moeite mee hebben. Dat maakt het niet ‘vrijblijvend’ en ook geen kwestie van een ‘taalnorm’ in de formele zin; er zijn kennelijk verschillen in taalgevoel, ik ga ervan uit dat dit is wat Peter wil zeggen.
Dat is juist. En ook dat ‘omdat’ al verder gevorderd is in de richting van ‘oorzaak, reden, maakt niet uit’, dan ‘waarom’, dat uiteindelijk wel zal volgen.
Het artikel van De Rooij laat juist zien dat er geen sprake is van ‘gevorderd zijn in de richting van’, maar dat het hedendaagse gebruik van omdat/doordat van het begin af aan zo is geweest. Het kan zijn dat dit bij waarom/waardoor anders ligt, maar ik vermoed dat daar iets soortgelijks speelt. ‘Waarom’ zal net als ‘omdat’ frequenter zijn dan ‘waardoor’ (is mijn inschatting), en dus de snellere keuze in algemeen-oorzakelijke contexten. Misschien dat een behoefte aan nadruk op specifieke oorzaak (zoals bij doodsoorzaken) ‘waarom’ minder toepasselijk maakt (omdat je ook kunt uitwijken naar ‘hoe komt het dat’, terwijl je bij ‘dat komt omdat/doordat’ die keuze niet kunt vermijden), maar vaak zal het onduidelijk zijn of je oorzaak of reden bedoelt (‘Waarom heb jij dat tentamen niet gehaald?’) of is dat algemeen-oorzakelijke helemaal niet zo storend (‘Waarom zitten er van die vlekken op het plafond?’, ‘Waarom moest hij overlijden?’).
De vlekken-zin vind ik raar, want je vraagt dan naar de reden waarom iemand die vlekken heeft gemaakt. En Waarom moest hij overlijden? is toch vooral: Met welk doel heeft men hem in ’s hemelsnaam laten overlijden?.
Ik wijs er nog wel even op dat je iets doet OM een bepaalde reden en dat iets gebeurt DOOR een of andere oorzaak. Gisteren hoorde ik in het tv-journaal weliswaar ‘door welke reden’, maar daar ga ik toch echt het woord ‘fout’ gebruiken. Ik zal het artikel van De Rooij opzoeken en eens kijken of hij ‘om’ en ‘door’ ook bespreekt.
Ik vraag helemaal niet naar de reden waarom iemand die vlekken heeft gemaakt, dat maak jij er nu van. Ook die interpretatie van het doel van het overlijden (wat ik persoonlijk een heel vreemde interpretatie vind) is eerder voor jouw rekening dan dat hij in de formulering opgesloten zit. De Rooij ging overigens alleen om omdat/doordat.
Maar zo bedoel ik het ook: ik vertel je wat ik erin lees. Die individuele verschillen vind ik wel intrigerend. {Ik draag ook altijd graag de boodschap uit dat er 23 miljoen Nederlandsen zijn en 7 miljard talen op de wereld.)
“De temperatuur steeg heel snel, omdat er een orkaan op komst was.” Lijkt me zeker in de spreektaal heel gewoon, maar denk niet dat je dat gauw zult schrijven.
Het is een open deur, maar dat een vijfjarige een wellicht onlogische vraag stelt betekent niet dat het ook een ongrammaticale vraag is.
Nee. Ik zeg alleen dat ik de vraag eigenlijk ongrammaticaal vindt. Overigens is het maar de vraag wat de kleine meid precies gezegd heeft. We lezen alleen de weergave door haar moeder.
VIND
Ik vind de beide genoemde zinnen met ‘waarom’ ook normaal. Dat komt volgens mij doordat ik ‘waarom’ hier niet als redenbevragend bijwoord interpreteer, maar als miratief partikel (met een epistemisch-modale functie). Daar zit denk ik wel een soort afgesleten goddelijke metafoor tussen, zoiets ‘waarom heeft God hem laten overlijden’ of ‘waarom wil de kosmos dat er een ober een glas wijn over me heen gooit’, maar die is dan vooral retorisch: ook als atheïst kun je je verbazing/ontzetting/verwarring wel uiten met een ‘Gods wegen zijn ondoorgrondelijk’. In mijn interpretatie betekent de vraag van Lien dan ook niet ‘hoe kwam dat?’, maar op illocutionair niveau ‘ik ben verward door je verhaal’ (met misschien een geïmpliceerd verzoek als ‘kun je iets zeggen waardoor ik me minder verward voel?’).
In aanvulling op het vorige: een tijdje terug heb ik hier een stukje geschreven over het Friese ‘hoe’, dat een enigszins vergelijkbare functie heeft. Linkje volgt. Voor de liefhebbers: een uitgebreid artikel is in voorbereiding.
https://neerlandistiek.nl/2019/06/hoezo-ben-je-zo-dik-miratieve-modaliteit-in-het-nederlands-en-fries/
Ja, moai, dat ‘hoe’. Maar om dat allemaal van toepassing te verklaren op de zinnen in mijn stukje… Zoals je begrijpt, ga ik daar niet in mee.
Als je iets niet snapt stel je een vraag. Een kind van vijf zal zo’n vraag niet toespitsen. Wat je ook antwoordt, het blijft “waarom?”. Dat we later voor elke denkbare onduidelijkheid een speciaal vragend voornaamwoord gaan gebruiken, is wel makkelijk voor het onderling begrip, maar dat begrip kan je ook al hebben als die uitsplitsing tussen hoe, wanneer, wat, waarom, waardoor en dergelijke nog niet gemaakt is. Het ongemakkelijke is dan alleen dat je bij elke vraag een proefschrift als antwoord moet geven en daarvoor leven we te kort.
En als je alles snapt stel je geen vraag meer, maar geef je (ter compensatie wellicht) door middel van een vraag aan dat je het probleem helemaal door hebt. Hoe mooi is dat? Hoe lieflijk hoe vol heilgenot zijn mij ….? Het antwoord zit al in de vraag. Idealiter.
En als je wilt weten waarom wij op aarde zijn, zal je eerst de andere w-vragen moeten stellen. Zo’n kind van 5 toch hè?
Philip Freriks, geen kind van vijf, stelde zojuist in ‘de slimste mens’ de door Maarten van Rossem te beantwoorden vraag: “Waarom was Frans Hals zo’n groot [of zei die “goed”?] schilder?”
Ja, heel vaak moet je de zin een beetje herformuleren om te zien dat er wel degelijk naar een reden wordt gevraagd. Hier: wat is de reden waarom men FH een groot schilder noemt? In elk geval zal niemand (?) er een vraag naar een oorzaak in zien: door welke mentale of fysieke bijzonderheid of andere omstandigheid werd FH zo goed?
Waarom was ook geen vraag naar het doel, een vraag ‘wilde hij door groot schilder te zijn tot roem, aanzien en/of rijkdom komen?’
Ik heb de vraag van Freriks zo begrepen dat hij vroeg waarom Hals beroemder zou zijn dan Rembrandt. Dan moet je wel over de kwaliteiten van Hals beginnen om aan te tonen wat de reden was dat men hem zo beroemd vond. In die zin was het “waarom” het klassieke waarom dat naar een dieperliggende reden in de vraag zoekt.
De vraag “waarom was Hals eigenlijk beroemd?” zou een geheel andere zijn en dan is het antwoord “om zijn schilderijen”. Het “om” kan naar een reden vragen (meestal: om welke reden), maar simpelweg dus ook “om wat?” / om welke zaak / betreffende welk ding?
En zo komen we weer terug bij de kleuter die misschien helemaal geen reden in zijn achterhoofd had om zo te waarommen.
Dat zal hem later wel afgeleerd worden als we ‘m hier tegenkomen.