Door Henk Wolf

Het Nederlands heeft een zogenaamde veroorzakende vorm of causatief. Daarmee druk je uit dat  iets of iemand een bepaalde handeling veroorzaakt. Als ik bijvoorbeeld van de zin ‘de kar rolt van de heuvel af’ een veroorzakende vorm wil maken, dan kan ik een zin bouwen als de volgende:

• Jan laat de kar van de heuvel af rollen.

De gebruikelijkste manier om veroorzakende vormen van zinnen te maken, is door het hulpwerkwoord laten in te voegen. Soms past het werkwoord doen ook (‘Jan deed ons schrikken’).

Sommige werkwoorden hebben in het Nederlands een vaste veroorzakende tegenhanger. Bij liggen hoort bijvoorbeeld het veroorzakende leggen. Van de zin ‘Het boek ligt in de kast’ kan ik de volgende veroorzakende zin maken:

• Jan legt het boek in de kast.

Er  zijn ook van oorsprong veroorzakende werkwoorden die een niet-veroorzakende betekenis naast zich hebben ontwikkeld. Een Nederlands voorbeeld is het werkwoord koken. Onovergankelijke zinnen als ‘Het ei kookt’ zijn ontstaan uit overgankelijke, zoals:

• Jan kookt het ei.

Door die ontwikkeling kan ‘Jan kookt het ei’ nu ook als causatieve vorm worden geïnterpreteerd, met als betekenis ‘Jan veroorzaakt de situatie waarin het ei kookt’.

Sprekers van het Nederlands hebben de neiging werkwoorden op beide manieren te gebruiken: veroorzakend en niet-veroorzakend. Heel sterk is die neiging niet, maar af en toe doet een werkwoord de oorspronkelijk niet aanwezige gebruikswijze op. Een redelijk bekend voorbeeld is openen, dat oorspronkelijk alleen overgankelijk werd gebruikt en dat vermoedelijk in de negentiende eeuw ook een onovergankelijke, niet-veroorzakende gebruikswijze erbij heeft gekregen – iets waaraan zich nog steeds mensen blijken te storen. (Zie bijvoorbeeld dit advies van Onze Taal.)

Iemand verhongeren

In een recent artikel op de nieuwswebsite Nu.nl stond een artikel met daarin de volgende twee zinnen:

• Meerkoetkuikens zijn felgekleurd zodat hun ouders ze niet verhongeren
• Kuikens van de Amerikaanse meerkoet zijn felgekleurd, om te voorkomen dat hun ouders hen verhongeren.

In beide zinnen wordt verhongeren overgankelijk gebruikt, dus met een onderwerp en een lijdend voorwerp. Voor mij was dat gebruik nieuw. Twee verschillende mensen wezen me op het artikel. Voor hen was de constructie ook ongebruikelijk.

Het oudste gebruik van verhongeren is niet veroorzakend: ‘iemand verhongert’ wil zeggen dat iemand omkomt door een tekort aan voedsel. Dat heeft al heel vroeg een veroorzakende vorm naast zich ontwikkeld. Het Woordenboek der Nederlandsche Taal geeft als voorbeeld uit 1567:

• (De soldaten) zijn ooc ghevallen in de voorsteden om te berooven ende die stadt te verhongheren [1567]

Toch lijkt dit gebruik niet heel algemeen. Mijn Van Dale Groot Woordenboek der Nederlandse Taal uit 1992 noemt het wel, maar met de opmerking weinig gebruikt. De beknopte online-versie van Van Dale noemt alleen het onovergankelijke verhongeren ‘door honger omkomen’.

Een extra aanwijzing voor het ongebruikelijke karakter van het overgankelijke, veroorzakende verhongeren is dat Nu.nl een van de twee voorkomens ervan later heeft aangepast. De veroorzakende vorm is in de nieuwe versie met het in het Nederlands gebruikelijke hulpwerkwoord laten gevormd. Zie de onderstaande schermkopie:

De vraag is dan natuurlijk hoe de redacteur van Nu.nl op het idee is gekomen om die toch wat ongebruikelijke, veroorzakende vorm verhongeren te gebruiken – maar liefst twee keer in één artikeltje.

Het Engelse starving

Daarvoor is in dit geval een redelijk simpele verklaring te geven. Er circuleert op internet namelijk een Engelstalig artikel waarvan het stuk op Nu.nl een behoorlijk letterlijke vertaling van lijkt te zijn. Daarin wordt het werkwoord starving gebruikt. En dat heeft in het Engels beide gebruikswijzen: zowel ’the chicks are starving’ als ’the parents are starving the chicks’ is gebruikelijk Engels. Het ligt volgens mij voor de hand om aan te nemen dat de redacteur van Nu.nl de Engelse tekst ergens is tegengekomen en die heeft vertaald. Hierbij een schermkopie van een site met de Engelse tekst (waar die overigens later op is geplaatst dan de Nederlandse versie op Nu.nl, dus deze site zal niet de directe bron zijn).

Daarbij is natuurlijk interessant dat hij of zij er geen been in zag om het veroorzakende starving met verhongeren te vertalen. Blijkbaar sloot dat genoeg aan bij wat in het Nederlands zou kunnen.

En terzijde, even van taal- naar letterkunde: zo toevallig als het mag zijn, dat meerkoeten hun kuikens verdrinken en ook in andere opzichten onsympathieke vogels zijn, heb ik ook beschreven in m’n boek Een meerkoet in mijn oog.

Met dank aan Marie-José Klaver,
die me het idee voor dit stukje
aan de hand heeft gedaan.