De Multatulileesursus (34)

Door Marc van Oostendorp

– Het is wel een vreemde ervaring, Multatuli in het Engels lezen.

– Deze nieuwe vertaling lijkt mij uitstekend, al ben ik natuurlijk geen anglist.

– Hij is uitmuntend, ik kan niet anders zeggen. En ik ben wél…

– Ja, en toch, het is een vreemde ervaring:

I am a coffee broker and live in a canal-side house at No 37 Lauriergracht. It is not my habit to write novels or suchlike, so it was some time before I could bring myself to order a few extra reams of paper and commence the work that you, dear reader, have just taken up, which you must read if you’re a coffee broker, or if you’re anything else.

– Je vraagt je af wat al die mensen die zo tegen hertalingen zijn hier van denken. Van die mensen die vinden dat iedereen alles in het origineel moeten lezen, of anders niet lezen.

– Maar dit is toch wel wat anders, dit is toch vooral bedoeld voor mensen die het Nederlands niet machtig zijn.

– Ja, zoals de antihertalers zeggen ‘laat de jeugd maar wat moeite doen om negentiende-eeuws Nederlands te leren!’ zou je natuurlijk kunnen zeggen ‘laten die buitenlanders maar wat moeite doen!’. Maar dat zegt niemand.

– En juist door zo’n vertaling lees je alles ineens met nieuwe ogen. Neem nu de passage die jij net voorlas. Waarom staat daar “commence the work”? Waarom niet begin? Je gaat dan terug naar het origineel en merkt op dat daar staat “het werk aan te vangen“. 

– Dus ook in het Nederlands staat er niet het veel gewonere beginnen. Duh.

– Maar als je dat in het Nederlands leest, ben je geneigd erover heen te lezen. Je hebt het ook al zo vaak gelezen en onwillekeurig denk je toch: maar die Multatuli was zelf een negentiende-eeuwer, dus natuurlijk schreef hij ouderwetse dingen als aanvangen.

– Terwijl het woord hier bedoeld was om Droogstoppel te karakteriseren die zichzelf een hele piet vindt nu hij zo’n boek gaat schrijven op dat ‘extra riem papier’.

– Dat riem in het Engels ream was, wist ik trouwens ook niet.

– Maar de meesterproef voor zo’n vertaler zijn natuurlijk de opmerkingen over taal. Droogstoppel merkt af en toe op dat zijn zoon de dingen anders zegt dan hij, en dat geeft een rij observaties over het verschil tussen de oudere en de nieuwere generatie.

– Ja, daar heb ik ook naar gekeken! Ik geloof dat Rilke en McKay dat briljant hebben opgelost:

Hoe zouden anders de ulevellen met deviezen zo goedkoop wezen? — Frits zegt: `Uhlefeldjes‘, ik weet niet, waarom. En vraag eens naar de prijs van een stel biljartballen!

Why else sould those lozenges with rhymes on their wrappers cost next to nothing? (Frits calls them pastilles, don’t ask me why.) You should look at the price of biliard balls!

– Die Engelse passage is toch echt een stuk duidelijker.

– Het doet wel de vraag rijzen waarom Frits inderdaad Uhlefeldjes zei in plaats ulevellen.

– Zelfs de Multatuli-Encyclopedie werpt niet echt veel licht op deze zaak. Kennelijk waren die ulevellen al in Multatuli’s jeugd ouderwets, maar waarom zou een jonge gast dan die Duits-achtige naam hebben gebruikt? Volgens de encyclopedie was er een apocrief verhaal dat die ulevellen door een meneer Uhlenfeldt waren bedacht, maar wat zou dat dan betekenen?

– Dat die Frits net zo’n wijsneus was als zijn vader?

– En zijn schepper?

– Maar hoe zit het dan met lozenges en pastilles?

– Don’t ask me why!

– Een veel duidelijker passage is de volgende waarin Frits aan het woord wordt gelaten:

Toen onlangs op de Prinsengracht mijn hoed te water woei – Frits zegt: waaide –heb ik de man die hem mij terugbracht, een dubbeltje gegeven, en hij was tevreden.

When I was walking along Prinsengracht the other day my hat fell into the canal, and a man dove in – Frits says dived – to retrieve it, for which I gave him a few stivers, and he was satisfied.

– Ook hier weer: het woord stivers, daar had ik nu nog nooit van gehoord.

– Maar de vertaling is hier toch wel duidelijk. De vader gebruikte de sterke vorm van het werkwoord, de zoon de zwakke. In het Engels hebben de vertalers een ander werkwoord moeten nemen, maar ze vonden er wel een in dezelfde zin.

– Ja, en die verandering van sterk naar zwak is een verandering die al eeuwen aan de gang is. In beide talen.

– Ik zeg trouwens nog steeds woei.

– Zoals er ook vast nog Engelstaligen zijn die dove zeggen.

– Dat lijkt me wel lastiger te doen in het Engels dan in het Nederlands, zulke kleine sociolinguïstische observaties maken die de gemiddelde lezer begrijpt. In het gigantische Engelse taalgebied is op dat vlak natuurlijk van alles aan de hand.

– Maar dat is dan het goede van deze vertaling door Ina Rilke, de weduwe van wannabe-Multatuli-biograaf Hugo Brandt Corstius, en David McKay. Hij leest voor de gemiddelde Nederlandse lezer waarschijnlijk makkelijker dan het origineel.

– Een soort hertaling!

– Behalve dan die opmerking over die lozenges en pastilles.

– Nee, die is in beide talen even onbegrijpelijk, dat geef ik toe.

– Leuk hoor. Volgende week weer Nederlands?

– Ja, de Miljoenenstudieen!