Door Henk Wolf
Begin 2016 kwam ik voor het eerst het woord stilgeboren tegen. Het betekent ‘doodgeboren’. Toen ik er in die tijd op googelde, vond ik een handjevol vindplaatsen. In juli 2016 schreef ik er een artikeltje over. Toen waren het er al honderddertig. Nu, in oktober 2018, geeft Google zo’n vierhonderdvijftig pagina’s waarop het woord voorkomt.
Nieuw woord
Voor zover ik dat heb kunnen nagaan, zijn alle teksten met het woord stilgeboren erin in de afgelopen tien jaar gepubliceerd en dan hoofdzakelijk in de tweede helft daarvan. In mijn woordenboeken is het woord niet te vinden. We lijken dus een gloednieuw Nederlands woord te pakken te hebben gekregen. Het is ook een woord met potentie, als je kijkt naar de naam van de stichting Stil, die foto’s maakt van doodgeboren kindjes.
De ontstaansgeschiedenis laat zich makkelijk raden. Dood is een taboewoord. Iedereen kent wel het spreekwoord ‘In het huis van de gehangene spreekt men niet van de dood’, dat dat principe illustreert. We hebben sterk de neiging taboewoorden te vermijden. Waarschijnlijk heeft het Engelse stillborn model gestaan voor de nieuwvorming stilgeboren.
Verwante woorden
Naast stilgeboren komt ook het woord stilgeboorte een paar keer op internet voor. Het is moeilijk het aantal voorkomende gevallen te tellen, want veel van de vindplaatsen die Google geeft, zijn geschreven in het Afrikaans, waar stilgeboorte waarschijnlijk al langer naar voorbeeld van het Engelse stillbirth in gebruik is.
Opvallend is dat de website www.babyvibes.nl het neologisme zelfs definieert: ‘Bij het verliezen van je kind na 20 weken van je zwangerschap wordt het echter geen miskraam meer genoemd, maar stilgeboorte.’ Ik vermoed dat de makers van de website die definitie zelf hebben bedacht, maar misschien is er een medicus die beter weet. Stilbaren komt op internet niet in de bedoelde betekenis voor. Stillbearing precies één keer, in een gedicht.
Andere talen
Het woord stillborn komt al sinds de 16e eeuw in het Engels voor. Stillbirth is waarschijnlijk nieuwer, dat wordt pas rond 1800 voor het eerst op schrift gebruikt. Tot in de 20e eeuw was stillborn alleen een bijvoeglijk naamwoord, maar tegenwoordig wordt het woord in het Engels ook als zelfstandig naamwoord gebruikt: ‘a stillborn’ is dan een doodgeboren kindje.
Het Duits gaat ook mee. Het online-woordenboek van Duden geeft als vertaling van het Engelse stillborn alleen ‘tot geboren’, maar stillgeboren komt toch zo’n honderdvijftig keer op internet voor, hoofdzakelijk of uitsluitend in recente teksten. Het Fries heeft het neologisme nog niet overgenomen: de vormen stilberne, stilgeboaren, stilberte en stilgeboarte komen geen van alle op internet voor.
(Een eerdere versie van deze column is verschenen op demoanne.nl.)
Een aanvulling: een kennis die uit Assen komt, zei tegen me dat ze het woord daar in haar jeugd ook al hoorde.
In het kader van eufemismen ben ik al langer gefascineerd door de constructie ‘zelfdoding plegen’. Ik kan me niet herinneren dat ik dit enkele jaren geleden ook al hoorde. Ik vermoed dat het ‘moord’ te bruusk en beschuldigend was in een tijd dat de zelfmoordenaar van dader naar slachtoffer is geëvolueerd.
Maar het resultaat is bizar: doodgaan overkomt je, daar zit gewoonlijk weinig actie achter, behalve als je er een werkwoord van maakt, maar hier is dat niet gebeurd. Terwijl ‘plegen’ wel degelijk zeer actief is, meer zelfs, ‘plegen’ heeft voor mij een betekenis van de wet overschrijden: een moord plegen, een inbraak plegen, meineed plegen. Maar een dood plegen, dat kan helemaal niet.
Het fascineert me, ik vraag me af wie die constructie heeft ingevoerd, maar ze voorzag blijkbaar in een serieuze lacune, en werd snel gretig overgenomen. Inmiddels lees ik in de kranten nooit meer iets anders. Daarentegen is dit wel in mijn omgeving geenszins al spreektaal.
In de jaren tachtig had ‘de vieze man’, een typetje van Kees van Kooten, als het over zelfdoding ging over ‘eigenmoord’.
Meer synoniemen voor de dood en doodgaan:
http://www.dejongenskamer.nl/dood.htm
Stilgeboren en zelfdoding plegen heb ik toegevoegd, ik streef geen compleetheid na.
Het is een eufemisme. Ook de cultus rondom de doodgeborenen is iets uit een wereld zonder echte zorgen. Net zo goed als dat mensen een doodgeboren kind van 20 jaar geleden nu nog in de burgerlijke stand willen inschrijven.
Een lijkwagen mag niet meer zo heten en een verkoper durfde het woord veenlijk niet te gebruiken. Terwijl het gewoon in de titel stond.