Ton van der Wouden

Het Nederlands is een van de best beschreven talen van de wereld. Het is ook moeilijk om niet onder de indruk te raken van alle kennis en informatie die er over onze taal te vinden is in het Taalportaal, de (digitale) Algemene Nederlandse Spraakkunst (ANS) en de grote woordenboeken van het INT. Toch zijn er ook allerlei aspecten van het Nederlands waar we nog veel te weinig van afweten, maar die kennelijk deel uitmaken van de taalkennis van de moedertaalspreker. In de vorige aflevering demonstreerde ik dat aan de hand van de vaste verbinding keurig netjes: dat is een vaste verbinding die in Nederland veel vaker gebruikt wordt dan in België. Het zoeken naar dat soort combinaties in Van Dale en in de grote wetenschappelijke woordenboeken bleek evenwel niet altijd resultaat op te leveren, en in de grammatica’s of taalcursussen vind je die informatie ook al niet. Arme tweede-taalleerders van het Nederlands.

Al doende bedacht ik me toen dat keurig met weinig andere bijvoeglijke naamwoorden dan netjes te combineren is, en aan die kwestie wil ik in deze aflevering aandacht besteden. Andere woorden en uitdrukkingen die wat mij betreft versterkt kunnen worden door keurig zijn de voltooide deelwoorden opgeruimd, aangeharkt, opgevouwen en gekamd, en voorzetselpredicaten als in orde, op tijd en op z’n plek, maar daarmee houdt mijn fantasie wel zo’n beetje op. *Keurig doof, *keurig geslagen en *keurig met mate klinken allemaal buitengewoon on-idiomatisch en kun je niet gebruiken om een hoge of keurige mate van respectievelijk doof, geslagen, en met mate aan te geven.

Tot zover mijn intuïtie. Om na te gaan of die klopt, ben ik in corpora gaan kijken. Ik ben begonnen met het Corpus Gesproken Nederlands (CGN), dat in het jaar 2004 voltooid is en zo’n 9 miljoen woorden bevat, waarvan ongeveer twee derde uit Nederland en een derde uit Vlaanderen. In dat corpus komt het woord keurig 161 keer voor, 145 keer in het Nederlandse deel en 16 keer in het Belgische (dat bevestigt de bevindingen van de vorige keer). In 11 van de 161 gevallen in het corpus wordt keurig gevolgd door netjes en in 1 geval door nette; al deze combinaties zijn afkomstig van Nederlandse sprekers. Volgens het (gratis) concordantieprogramma antconc is het woord dat (in het hele corpus) het vaakst onmiddellijk na keurig staat het voorzetsel in (12 keer, waarvan 3 keer keurig in ‘t midden), gevolgd door netjes (11 keer) en op (10 keer, waarvan 4 keer op tijd). De woorden die (in het hele corpus) het vaakst onmiddellijk vóór netjes staan zijn heel (55 keer), niet (26 keer), wel (25 keer) en zo (15). Keurig staat met 11 keer op de zevende plaats. Deze cijfers suggereren dat de kans dat een willekeurig voorkomen van keurig gevolgd wordt door netjes groter is dan andersom, met andere woorden, keurig is een betere voorspeller voor netjes dan netjes is voor keurig.

Hierboven noteerde ik dat de voltooide deelwoorden opgeruimd, aangeharkt, opgevouwen en gekamd misschien ook wel regelmatig na keurig zouden kunnen voorkomen. Dat wordt enigszins bevestigd voor opgevouwen, dat 2 keer na keurig voorkomt, en door gekamd, waarvoor dat 1 keer geldt, maar de combinaties keurig opgeruimd en aangeharkt komen in het hele CGN niet voor. Dat kan komen doordat mijn intuïties niet kloppen, of omdat het gebruikte corpus te klein is. Laten we, om daarachter te komen, overstappen naar een groter corpus. Ik neem daarvoor het twittercorpus van Gosse Bouma, omdat het lekker groot is (gebaseerd op miljarden tweets) en een mooie zoekinterface heeft. In dat corpus komt keurig maar liefst 115757 keer voor. De woorden (en leestekens) die het vaakst onmiddellijk op keurig volgen staan in het onderstaande tabelletje:

10572 keurig op
5321 keurig in
4387 keurig uit
3597 keurig onderhouden
3507 keurig !
2844 keurig aan
2784 keurig .
2623 keurig ,
2588 keurig netjes
2023 keurig bij
1780 keurig gedragen

Ook hier is het niet keurig netjes dat bovenaan staat, maar keurig op, dat bij nadere beschouwing in ongeveer de helft van gevolgd blijkt te worden door tijd. Bij het daaropvolgende keurig in zien we een veel minder sterk effect: de meest frequente combinatie is keurig in de (waar dan weer met enige regelmaat nomina als rij, kast, bus en hoek op volgen), maar ook keurig in orde, keurig in pak en keurig in bed zijn interessant. De combinatie keurig uit daarentegen wordt bijna altijd gevolgd door een leesteken, dus dat zal vaak gaan om zinnen als dat ziet er keurig uit. De meest voorkomende adjectieven na keurig zijn volgens deze telling onderhouden, netjes en gedragen; verderop in de statistieken vinden we nog afgewerkte (720) en nette (633).

Een vergelijkbaar, maar niet geheel identiek beeld vinden we in het (nog grotere) Google-corpus, dat eveneens toegankelijk gemaakt is door Gosse Bouma, en een soortgelijke zoekinterface biedt:

43062 keurig onderhouden
36079 keurig op
25852 keurig in
18597 keurig uit
18580 keurig netjes
14475 keurig en
13002 keurig verzorgd
9870 keurig aan
9349 keurig ingericht
9220 keurig verzorgde
7541 keurig de
7457 keurig afgewerkt
7029 keurig nette
6756 keurig afgewerkte
6086 keurig een
5982 keurig met
5853 keurig aangelegde
5703 keurig hotel
5298 keurig bij
4718 keurig schoon
4585 keurig verpakt
4493 keurig voor
3401 keurig ingerichte

In deze lijst staat keurig onderhouden helemaal bovenaan, en staat keurig netjes wat hoger dan in de twitterlijst. De verschillen, die in mijn ogen niet dramatisch zijn, zijn wellicht te verklaren uit het feit dat zowel keurig als netjes misschien inmiddels toch een beetje een oubollig woord is, dat niet zo past in een “hip” medium als twitter. Het internet als geheel, zoals toegankelijk via Google, bevat waarschijnlijk tekstmateriaal van meer verschillende aard.

Ook hier zien we trouwens weer veel voorzetsels bovenaan de lijst, met op als lijstaanvoerder. De combinatie keurig opwordt vaak gevolgd door nomina als tijd, koers en schema, maar vooral door lidwoorden (in afnemende volgorde op demet als belangrijkste zelfstandig naamwoord achtergrond, op een vooral gevolgd door rijtje, en op het gevolgd door gemiddelde) en de bezittelijke voornaamwoorden zijn (keurig op zijn plaats, beurt, plek) en hun.

Als we trouwens zoeken naar woorden die vaak onmiddellijk vóór netjes staan, dan staan weer, wel, zo niet, en staatbovenaan in de twitterdata. De versterker keurig vinden wedaarin pas op de 51e plaats: dat bevestigt onze eerdere constatering op basis van het CGN dat keurig een goede voorspeller is voor netjes, maar netjes niet zo’n goedevoorspeller voor keurig. In het google-corpus staat keurig trouwens aanzienlijk hoger, namelijk op de 21e plek. Maar ook in deze lijst is keurig niet de meest voorkomende versterker van netjes: boven dat woord staan (in afnemende volgorde) heel, zeer, en erg, die een veel algemenere distributie kennen.

Laten we tot slot nog eens de blik richten op alles wat vaak onmiddellijk ná keurig worden aangetroffen: dat zijn (in alfabetische volgorde adjectieven en predicaten als aan de regels, aangelegd(e), afgewerkt(e), gedragen, in orde, ingericht(e), netjes, onderhouden, op de achtergrond, op een rijtje, op koers, op schema, op tijd, op zijn plaats, en verzorgd(e). Dat zijn allemaal woorden en uitdrukkingen die verwijzen naar eigenschappen die in onze maatschappij positief worden gewaardeerd.

Dat keurig de functie van adjectiefversterker alleen lijkt te kunnen vervullen met een handjevol positieve adjectieven en predicaten is relevante kennis, waar bijvoorbeeld tweede-taalleerders zeer gebaat bij zouden zijn. Moedertaalsprekers hebben daar geen kennelijk geen moeite mee, die halen het niet in hun hoofd om combinaties te vormen als *keurig doof, *keurig geslagen en *keurig met mate. Kennelijk is dit deel van hun kennis van het Nederlands. Maar je vindt die informatie niet in de woordenboeken, niet in de grammatica’s, en niet in de leerboeken Nederlands als tweede taal.

Literatuur

Gosse Bouma. N-grams Frequencies for Dutch Twitter Data (pdf), CLIN Journal, volume 5 (2015).