Door Marc van Oostendorp
2016 was het jaar dat Max Havelaar door een vooraanstaand schrijver een ‘effectief moordwapen voor elk sluimerend vonkje literaire interesse ‘ werd genoemd, een boek dat je vooral niet aan middelbare scholieren moet geven omdat ze dan nóóit meer een boek willen lezen.
Het was ook het jaar dat Max Havelaar met zombies verscheen, een bewerking die volgens de auteur, Martijn Adelmund, door scholieren gelezen kan worden naast het origineel om ze te laten zien dat het een ‘sensatiegerichte aanklacht’ is. Om dat sensationele karakter te onderstrepen voorziet hij het verhaal van opengereten buiken met naar buiten stulpende ingewanden.
Er lijkt me in ieder geval genoeg stof tot discussie. Adelmund wijst erop dat Multatuli zelf uit was op een schokeffect en dat hij daarbij melodramatische middelen niet schuwde. Max Havelaar en zombies begint daarom met een vrij getrouwe, wat ingekorte, hertaling van het oorspronkelijke boek waarin alleen heel even een zombie in Amsterdam tot leven komt. En pas in de Indische delen gaat het echt loos: de ongelukkige en ontevreden Javanen zijn allemaal in zombies (‘slapers’) veranderd.
Uitgemoord
Een van de interessante problemen die zich dan voordoen is dat Multatuli natuurlijk geen larmoyant middel schuwde, maar tegelijkertijd van alles en nog wat deed om de waarachtigheid van zijn verhaal te onderstrepen. De versie van Adelmund is met al zijn horrorelementen veel ongegeneerder verzonnen. Je kunt je afvragen of dat de leerling inderdaad met zijn neus op de misstanden van het kolonialisme drukt.
Er staat overigens tegenover dat Adelmund in zijn boek juist wel foto’s afdrukt, zoals die van de Nederlandse kapitein C.G.E. van Daalen die in 1904 triomfantelijk staat te poseren naast een stapel lichamen van mensen die hij zojuist heeft vermoord.
Buitenstaanders
En dan is er het probleem van de culturele toe-eigening. Weten jullie nog? Een paar weken geleden discussieerden we over de vraag wat het betekent als schrijvers schrijven over het leed van anderen. Omdat je zo’n discussie in het openbaar nauwelijks kunt voeren zonder dat mensen net gaan doen alsof je de dingen waar je kanttekeningen bij plaatst wil verbieden. Om mij te wijzen op de absurditeit van het nadenken over deze kwestie, wezen sommige vrienden me er dan ook op dat de absurde consequentie hiervan zou zijn dat je Max Havelaar zou moeten afkeuren. Zou je niet beter een Indische schrijver over het kolonialisme kunnen lezen!
Nu lijkt mij eigenlijk dat het niet slecht is om bij lezing van Max Havelaar te beseffen dat er eigenlijk geen serieus te nemen niet-Nederlandse persoon in voorkomt. De inlanders zijn allemaal slachtoffer, en ze komen vooral in drommen, om te klagen bij de jonge assistent-resident. Ze zijn buitenstaanders. We moeten ons hun lot aantrekken, maar ze blijven daarmee wel buitenstaanders.
Blood and gore
In Max Havelaar met zombies is het Anders-zijn van de Indonesiërs nog verder doorgetrokken doordat ze immers grotendeels in ‘slapers’ zijn veranderd. Een duidelijke persoonlijkheid hebben ze niet gekregen. Al staat daar dan weer tegenover dat de persoon Saïdjah weer wel tot leven is gewekt.
Juist door het origineel met deze nogal wilde bewerking te vergelijken, kun je dus interessante discussies beginnen. Ik vraag me wel af of dat voor de gemiddelde leerling, die immers het origineel alléén al als een ‘moordwapen’ ziet, niet wat te hoog gegrepen is: die moet dan immers twéé boeken nauwkeurig lezen.
En of Max Havelaar met zombies op zichzelf kan staan, is moeilijk te beoordelen. Ik werd in ieder geval enorm afgeleid doordat ik me bij zo ongeveer iedere zin afvroeg hoe die zich nu tot het oorspronkelijke verhaal verhield. Je wordt daardoor nooit lekker meegesleept in de blood and gore, en dat lijkt me wel een nadeel.
Martijn Adelmund. Max Havelaar met zombies. Amsterdam: Luitingh-Sijthoff, 2016. Meer informatie bij de uitgever.
Ikzelf heb interesse voor literatuur en voor lezen op zich gekregen juist door de Max Havelaar: in de 5e klas lagere school werd het boek in zijn geheel voorgelezen door de meester. ik weet nog hoe ontzettend indrukwekkend ik de lijst titels vond van het pak van Sjaalman – ik citeer uit mijn hoofd: dingen over indische zaken, adat meen ik, over soorten koffie, over alles wat los en vast zit: dat er zoveel boeken zouden bestaan: onvoorstelbaar – thuis waren n.l. geen boeken. en op de middelbare school later als leraar heb ik in 5e en 6e klassen groepjes leerlingen uitgelegd waarom juist Multatuli lezenswaardig blijft – i.t.t. tijdgenoten. en vaak werden ll enthousiast en vertelden me dat na afloop van het lezen voor de lijst – die ik op zich stom vind en afschaffenswaardig.
“Ik werd in ieder geval enorm afgeleid doordat ik me bij zo ongeveer iedere zin afvroeg hoe die zich nu tot het oorspronkelijke verhaal verhield. Je wordt daardoor nooit lekker meegesleept in de blood and gore, en dat lijkt me wel een nadeel.”
Helemaal mee eens: hoewel ik dit boek nog niet gelezen heb, heb ik wel een aantal van de Engelse voorlopers ervan (Pride and Prejudice and Zombies, Sense and Sensibility and Seamonsters, er zijn er meer) gelezen. Ik begrijp het uitgangspunt van de benadering wel: zombies verkopen, klassiekers verkopen, combi’s zullen dus ook verkopen. Los van alle specifieke problemen die je benoemt bij Max Havelaar en zombies, vind ik de boeken tot nu toe getuigen van narratieve gemakzucht. Schrijf dan een boek “in de stijl van”, of “gesitueerd tegen de achtergrond van”, in plaats van gratuit mee te liften op klassiekers, die er bovendien nooit op vooruitgaan. Bovendien: zoals je zegt, word je nooit meegesleept in de blood and gore, wat je in origineel werk soms best wél kunt hebben.