Als je mag afgaan op ’t Corpus Gesproken Nederlands (CGN) komt de uitdrukking dat klopt (of kortweg: klopt) in de spreektaal gemiddeld ongeveer twee keer per uur voor. Dat klopt scoort in ’t CGN 1671 keer, dat wil zeggen 311 keer in ’t Vlaamse deel, 1360 in ’t Nederlandse. De totale omvang van ’t CGN is ongeveer 900 uur, vandaar ‘ongeveer twee keer per uur’. In percentages haalt Vlaanderen 18,6 %, Nederland  81,4 %  en dat wil zeggen, gelet op de kwantitatieve verhouding tussen ’t Vlaamse en ’t Nederlandse deel (40%-60%), dat de Nederlandse sprekers veel vaker dat kloptzeggen dan de Vlaamse. Ook blijkt dat dat klopt in alle soorten gesproken Nederlands voorkomt, behalve in ’t subcorpus ‘ceremonious speeches/sermons’.

De frequentie van dat klopt moet in ’t alledaagse taalverkeer veel hoger liggen. Je hoeft maar vijf minuten naar twee mensen te luisteren of ’t is al minstens één keer over de tong gegaan. Ook vaak zonder expliciet onderwerp: klopt!  Ook in de krant zien we hoge frequenties. Afgelopen maand 2497 keer klopt; andere vormen van het werkwoord, kloppen, samen 1229 keer. Klopt zou wel eens de meest gebruikte een-woordige zin van ’t Nederlands kunnen zijn.

Dit (dat) klopt is niet oud. ’t Woordenboek der Nederlandsche taal geeft aan dat kloppen in de betekenis ‘overeenstemmen, juist zijn e.d.’ pas omstreeks 1880 in gebruik gekomen is. Maar dat klopt niet. De oudste attestatie is twintig jaar ouder. We vinden hem bij Multatuli (hij weer!), in zijn Minnebrieven (1861): “ ’t Komiekste is, dat ik tegelykertyd  belyden moet, dat ik altyd de waarheid zal zeggen. Dit klopt immers niet!”  (Volledig Werk  2, 156)

Multatuli gebruikt ’t woord van dan af regelmatig. Een paar voorbeelden:
1862, brief:“Hoe ze ’t hebben geleverd om na ’t sparen van slechts 14 regels, het heele boêltje dat ik er bijgaf te doen kloppen op ’t eind van pag. 130 begrijp ik niet, — maar ’t is mooi – ”. (VW 11, 37).
1863, brief:  “Een wegschuilende, zich verstoppende Jezus is een ondenkbaar iets, en klopt dan ook niet met zyn flink: ‘wien gy zoekt, is hier!’ ” (VW 11, 193).
1864, Idee 451:  De rapporten der beambten moeten kloppen met den geest van de clique die op ’t kussen zit.  (VW 3, 142)
1866, brief: ”(zulk volk en fatsoenlyk uitgever? Hoe klopt dit?)” (VW 11, 676).
1867, brief: “ En ook die beteekenis van ’t cursief gedrukte, klopt niet, want dan moest er meer cursief zyn.” . (VW 12, 438).

En hierna, tot 1880, nog 16 keer. Klopt meer dan kloppen, zoals de verhouding tot op heden toe gebleven is. Multatuli gebruikt ze alsof  ’t heel gewone woorden waren. Maar dat waren ze in die tijd nog niet voor iedereen. In 1871 laat Alberdingk Thijm ’t woord cursief zetten, omdat hij ’t blijkbaar een bijzonder woord vond:  “In de eerste plaats, het aanbrengen van twee loze deuren, die met werklijke doorgangen in twee andere der 4 zaalhoeken moeten kloppen.” (Herstelling en monumentale beschildering van de ‘Schepene-saele’ te Yperen,  door P.J.H. Cuypers en J.A. Alberdingk Thijm, in Dietsche Warande. Jaargang 9, Amsterdam 1871).

Ook bij andere Nederlandse auteurs wordt klopt op een of andere manier gemarkeerd. Soms gebeurt dat met zoveel woorden en zoveel jaren na Multatuli nóg:  “of als alles niet klopt, zooals tegenwoordig de geijkte term is”, Bosboom-Toussaint, in Gids1905, 32 (brief  uit 1886).
De volgende citaten zijn gevonden in de database Historische kranten van de KB. De oudste attestatie is daar van 1866, dat is vijf jaar na Multatuli!
“dat klopt niet,” zeggen ze in het leger (in:  Sumatra-courant : nieuws- en advertentieblad, 17-03-1866, Graaf d’Amuraij. Padangsche Bovenlanden).
“Dat reikhalzend uitzien klopt kwalijk met die rustige rust.” (Java-bode : nieuws, handels- en advertentieblad voor Nederlandsch-Indie, 28-11-1868)
“Zie, dat klopt, om het zoo eens uittedrukken, volstrekt niet, vooral niet wanneer men den feitelijken toestand in ’t oog houdt” (in: De locomotief: Samarangsch handels- en advertentie-blad, 10-03-1869).
“Bij eene installatie van pas benoemde luitenant recommandeerde die zelfde Chef hen aan de kameraadschap der officieren, ook aan die der Kapiteins!! Hoe klopt die handelwijze nu?”  (Sumatra-courant: nieuws- en advertentieblad: 09-10-1869).

De oudste vindplaatsen in kranten komen dus allemaal uit Nederlands-Indië. In Nederlandse kranten van vóór 1880 komt klopt niet voor. Er is één uitzondering, een attestatie uit 1865 in de Provinciale Drentsche en Asser courant : “In de leerboeken, die ook met en op elkaar moeten kloppen, is nu elk oogenblik eene totale revolutie.” (23-11-1865). Dit citaat is uit een jammer genoeg anonieme ingezonden brief over de noodzaak van een Latijnse school in Assen. Wisten we maar wie dat was en waar hij (of zij?) vandaan kwam.

Uit de Indische citaten blijkt dat klopt en kloppen in die periode in Indië ook nog niet echt ingeburgerd waren, althans in de geschreven taal; zie de toevoeging ‘om het zoo eens uittedrukken’ en de aanhalingstekens hierboven en ook hier: “Dat „klopt,” in zoover is de eer der algemeene secretarie gered.” (in: De locomotief: Samarangsch handels- en advertentie-blad : 15-03-1870).

In Nederlandse kranten dringt dat klopt pas door in de jaren 1880. Onder de literatoren is Busken Huet  de eerste en lange tijd, naast Multatuli, ook de enige gebruiker. Zijn oudste voorbeeld is uit Het Land van Rembrandt, 1882.
Een overzicht van wat ik gevonden heb:

Klopt/kloppen tot 1870:

Nederland (Assen):     1 keer    (1865)

Multatuli:                       8 keer    (vanaf 1861)

Indië:                               5 keer     (vanaf 1866)

Klopt/kloppen 1871-1880

Nederland                   5 keer  (meest uit De Gids)

Multatuli                     14 keer

Indië                            15 keer

Omdat ’t Volledig Werk (25 delen) van Multatuli niet digitaal beschikbaar is, is o.a. ’t journalistieke werk buiten beschouwing gebleven.

Het frequente en vanzelfsprekende gebruik van klopt bij Multatuli en de markerende kenmerken bij anderen en in de kranten suggereert dat dat klopt een woord uit de spreektaal is. Nog duidelijker blijkt dat uit ’t Indische citaat uit 1866: ““dat klopt niet,” zeggen ze in het leger.”

Dat klopt is dus in Indië veel eerder in gebruik gekomen en vroeger algemeen geworden dan in Nederland. Opvallend is ook dat de eerste Nederlandse auteurs die zich van de uitdrukking bedienen allemaal iets met Indië te maken hebben gehad. Multatuli, die de meeste gevallen op zijn conto heeft, voorop, maar ook Busken Huet heeft een tijdlang in Indië gewoond en gewerkt. Misschien is ’t citaat uit de Javabode van 1866 wel van hem, want hij was daar toen redacteur. Busken Huet kende de uitdrukking trouwens al eerder, want hij had hem gelezen in een paar brieven van Multatuli aan hem (uit 1866 en 1867).

De Indische herkomst van de uitdrukking lijkt wel min of meer vast te staan, maar voor de etymologie geldt dat niet. In een relatie met het kloppen van ’t hart die Onze Taalsuggereert, geloof ik niet. Geen van de gebruiksgevallen van dat klopt laat zich associëren met een kloppend hart, ook niet de oudste; zie boven.

Wat er allemaal met kloppen verbonden blijkt te kunnen worden:

een tegenstander kloppen
enzovoorts

Maar ik zie nergens enig verband met ons kloppen. Ik denk daarom maar in de richting van ’t oudste Indische citaat: “dat klopt niet,” zeggen ze in het leger. ’t Leger dus of misschien zelfs ’t Indische leger. Je vraagt je dan af wat er zoal klopt in ’n leger. Dienst kloppen, zal ’t niet zijn, dat is een overgankelijke constructie (met lijdend voorwerp). Misschien enig schietgetuig dat pas voor gebruik gereed was als er ergens iets in paste en dat dat passen gepaard ging met een geluid. Heeft de uitgebreide uitdrukking “kloppen als een bus” er iets mee te maken? Bus was ooit de naam van een bepaald soort schietgetuig; zie afbeelding.

Ik geef mijn suggestie graag voor betere!