Journalisten hebben de gewoonte om in een bijzin ’t voltooid deelwoord achteraan te zetten: en dat een tweede is gearresteerd (Volkskrant, 7 aug. jl.). Ze doen dat ook bij meerledige werkwoordsgroepen in hoofd- en bijzin: maar dit kon maandag niet worden bevestigd OF dat beter in kaart moet worden gebracht OF dat 22 kappers moeten worden opgeleid. (alle: Volkskrant, idem). Ze doen dat omdat ze denken dat dat beter is of ze denken helemaal niet, maar volgen gedachteloos wat ze door collega’s aangepraat is.

Dat levert gekunstelde bouwsels op als deze krantenkop: Assange zou als held moeten worden geëerd (Volkskrant, 4 dec. 2010), met de strekking waarvan ik ’t overigens wel eens ben. Ook grammaticaal niets op aan te merken, maar voor iemand met gevoel voor cadans en ritme, is ’t storend of, zoals Vondel ’t formuleerde: “ons oor wraeckt dat geluit; eenen valschen klanck, die de muzijck der tale bederft” (1650).

Onderzoek op basis van ’t Corpus Gesproken Nederlands wees uit dat spontane sprekers in meerderheid (63%) de volgorde gearresteerd is gebruiken. Bij grotere werkwoordsgroepen wordt ’t voltooid deelwoord zelfs in 90% van de gevallen voorop gezet.

De journalisten-volgorde is gearresteerd heet in de taalkunde de rode volgorde, de omgekeerde: gearresteerd is, is de groene volgorde. Die benamingen komen van de kleur van de symbolen waarmee A. Pauwels (in 1953) de twee volgordes op haar dialectkaarten weergaf.

Dat zweren bij de rode volgorde levert ook zinnen op als deze: “Dat Nederland totaal niet is voorbereid op een cyberaanval”. Die zin voelt ongrammaticaal aan. Dat komt doordat voorbereid hier adjectivisch gebruikt is; ’t kan vervangen worden door bijvoorbeeld gereed(vgl. “Dat Nederland totaal niet is gereed voor een cyberaanval”). Het geheel is dus een naamwoordelijk gezegde en in een naamwoordelijk gezegde staat de persoonsvorm nu eenmaal achter het naamwoordelijk deel. Maar kennelijk voelt niet iedereen dat zo, anders had de zin niet geschreven kunnen worden; hij is van Arnon Grunberg (Volkskrant, 7 aug. jl.).

 Naar de rode en groene volgorde bij werkwoordelijke gezegdes, in schrijf- en spreektaal, is al veel onderzoek gedaan, maar de naamwoordelijke gezegdes zijn meestal buiten beschouwing gebleven. Toch is dat een interessant object, omdat de keuze van de werkwoordsvolgorde iets zegt over hoe een bepaald woord ervaren wordt , als naamwoordelijk of als werkwoordelijk. D at is goed te zien aan de verschillen die er bestaan tussen geschreven en gesproken taal, tussen bijvoorbeeld de taal in de Krantenbank (LexisNexis), de database van alle Nederlandse dag- en weekbladen vanaf ca. 1995, en die in ’t al genoemde Corpus Gesproken Nederlands(CGN), een database van 1000 uur gesproken Standaardnederlands uit ca. 2000.

Dit heb ik gevonden bij gezegdes met een als naamwoordelijk deel gebruikt voltooid deelwoord:

Overtuigd
Krantenbank (alle data)
Ervan overtuigd zijn	2236	98,7%	Groene Volgorde
Ervan zijn overtuigd	30	1,3%	Rode Volgorde
CGN
(bijzin) overtuigd + PV	44	100%	G
(bijzin) PV + overtuigd	0
Geïnteresseerd
Krantenbank (over 2 jaar, omdat ‘alle data’ te veel hits oplevert)
(bijzin) geïnteresseerd zijn	1715	95%	G
(bijzin) zijn geïnteresseerd	86	5%	R
CGN
Bijzin: geïnteresseerd + PV	109	100%	G
Bijzin: PV + geïnteresseerd	1	<1%	R
Getrouwd
Krantenbank (over 2 jaar, idem)
..…jaar getrouwd zijn	433	84%	G
..…jaar zijn getrouwd	84	16%	R
CGN
.…..jaar getrouwd + PV	14	100%	G
.…. jaar + PV + getrouwd	0
Voorbereid
Krantenbank (alle data)
Niet voorbereid zijn	101	49%	G
Niet zijn voorbereid	105	51%	R
CGN
Voorbereid + koppelww	33	92%	G
koppelww. + voorbereid	3	8%	R

Conclusie: in gesproken Nederlands (CGN) komt de rode volgorde bij dit type gezegde vrijwel niet voor. Bij de Krantenbank wel, in wisselende percentages. Weinig bij ’n deelwoord als overtuigd, meer bij getrouwd. Waarschijnlijk omdat ’t adjectief getrouwd semantisch dicht bij ’t voltooid deelwoord ligt. Vergelijk dat ze gisteren getrouwd is metdat ze pas twee jaar getrouwd is. Iemand die eraan verknocht is om alles wat een voltooid deelwoord is op ’t eind te zetten, loopt de kans dat ook te doen bij dat tweede voorbeeld: dat ze pas twee jaar is getrouwd. En nog eerder als zo’n tijdsbepaling ontbreekt: “de Ideale Man, die met de Ideale Vrouw is getrouwd” (column, OVT, 9 september jl.).

Die neiging blijkt nog veel sterker bij voorbereid, met 51% rode volgorde, een aanwijzing dat dat woord gemakkelijk met ’t werkwoord gassocieerd wordt. Ook de drie gevallen van rode volgorde bij voorbereidin ’t gesproken Nederlands van ’t CGN wijzen in die richting. Maarwaarom ’t vergelijkbare en verwantebereid noch in de Krantenbank noch in ’t CGN in de rode volgorde voorkomt (* dat hij ertoe is bereid), zie ik niet.

Nog opvallender is dat ook pseudo-deelwoorden als werkwoordelijk behandeld worden en dus in de rode volgorde voorkomen, terwijl ze, gebekt, gemanierd, verwant, belust, behept, gesteld, verknocht, enzovoorts, geen enkele binding hebben met een werkwoord. In het CGN ontbreken al deze pseudo-deelwoorden in de rode volgorde totaal. In de groene volgorde komen ze wel voor, maar heel weinig.

Verknocht
Krantenbank (alle data)
Die verknocht zijn aan	589	94%	G
Die zijn verknocht aan	36	6%	R
CGN
Verknocht zijn	3		G
zijn verknocht	0
Gesteld
Krantenbank (alle data)
Die gesteld zijn op [privacy]	153	92%	G
Die zijn gesteld op [privacy]	12	8%	R
CGN
Die gesteld zijn op	5	100%	G
Die zijn gesteld op	0
Behept
Krantenbank (alle data)
Die behept zijn met	94	80%	G
Die zijn behept met	23	20%	R
CGN
niet behept + PV (is, was, zijn, waren)	2		G
niet + PV (is, was, zijn, waren) + behept	0

Ik kan meer één oorzaak bedenken dat ook bij deze pseudo-deelwoorden de rode volgorde regelmatig verschijnt, dat is de VORM van het woord. Die vorm is bij ’t spreken nauwelijks relevant, bij ’t schrijven des te meer, vooral bij wie zijn zinnen alleen maar naleest, maar niet naspreekt. Dan schakel je ’t taalgevoel uit, dat bij ’t spreken feilloos onderscheid aanwijst tussen wat nominaal en predicatief is. Wie de volgende zin eerst hardop had gelezen: Je zou denken dat Kathia Buniatishvili is uitgeput (NRC Handelsblad, 6 juni 2011), had ’m zo niet opgeschreven. Zulke hypercorrecties zijn een gevolg van dat krampachtig vasthouden aan de rode volgorde net zoals het propageren van groter dan leidt tot hypercorrecte vormen als even groot dan. Altijd de groene volgorde (en als!) gebruiken is de veilige modus.

De Taalunie beweert op zijn advies-site dat ’t gebruik van de rode volgorde in geschreven taal, vooral in journalistieke teksten, toeneemt. Ik heb dat bij voorbereid c.s. en de pseudo-deelwoorden niet kunnen constateren. Daarvoor is de periode van nog geen 20 jaar die de Krantenbank beslaat, natuurlijk ook te kort. Of journalisten bij ’t spontane spreken een voorkeur hebben voor de rode volgorde, weet ik ook niet, nog niet. Want als Coen Verbraak (van de TV-serie Kijken in de Ziel), ook nog eens gaat praten met journalisten, zouden we ook dat kunnen gaan onderzoeken. Van gewone sprekers weten we dat wel, dankzij ’t CGN. Die hebben een sterke voorkeur voor de groene volgorde. Die kijken dan ook niet in ’n Stijlboek, maar die luisteren naar hun taalgevoel.