Er bestaan geen uitvindingen die de mensheid alleen maar zegeningen hebben gebracht. De computer is een schrijnend voorbeeld. Voor de meeste onderzoekers is het moeilijk zich een werkdag voor te stellen zonder elektronische post, tekstverwerker of SPSS. Maar de introductie van dat apparaat heeft ook zijn duistere zijde. Die noemen wij de stylesheet.

Wie een wetenschappelijke publikatie schrijft of redigeert, krijgt op zekere dag van de uitgever een stapel aan elkaar geniete fotokopieen toegestuurd. Vaak zijn het kopieen van kopieën, grijs, vol donkere vlekken en tikfouten. Wie de moeite neemt ze te ontcijferen wordt getrakteerd op een moedeloos makende lijst instructies aangaande het te gebruiken lettertype, de lettergrootte, de in acht te nemen marges en de juiste manier om kopjes en noten op de pagina te plaatsen. Menig duurbetaald uurtje gaat vervolgens heen met de verwerking van al die instructies, die door een ervaren vormgever of zetter in een handomdraai zouden kunnen worden uitgevoerd. Ziedaar de zegeningen van de vooruitgang.

En dan te bedenken dat er allang een technologische oplossing bestaat, die van de markeringstalen. Deze oplossing bestaat eruit dat structuur en vorm van een tekst gescheiden worden. De auteru geeft in zijn tekst alleen de structuur aan. Een eenvoudige gestructureerde tekst in een fantasie-markeringssysteem ziet er bijvoorbeeld als volgt uit:

[Kop]Brand in Hotel[Einde Kop]
[Paragraaf]Vannacht is er brand uitgebroken in
Hotel [Naam]De Zwaan[Einde Naam]. Alle gasten en
de bewoners zijn veilig ontkomen.[Einde 
Paragraaf]

De gedeelten tussen vierkante haken zijn de structurende elementen. Ze komen telkens in paren: één geeft het begin van een structuur aan en de ander het eind ervan.

Onafhankelijk hiervan kunnen we nu bepalen hoe elk structuur-element er uit moet zien: een kopje is groot en vet, een naam cursief, etc. Dit is inderdaad een style-sheet, maar deze wordt door de computer gelezen, niet door een mens.

Met dit systeem zijn teksten opeens herbruikbaar. Als ik een eerder geschreven artikel in een boek wil laten opnemen waarin namen niet cursief zijn, maar onderstreept, hoef ik niet meer de hele tekst langs op zoek naar alle namen. Ik verander de ene zin die zegt: namen zijn cursief, in een andere zin die zegt: namen zijn onderstreept.

Er zijn op dit moment meerdere van dit soort markeringssystemen in omloop. Ik ken er drie: TeX/LaTeX, SGML en HTML. Ze hebben alle drie hun eigenaardigheden. TeX (spreek uit: tech) is vooral nuttig voor wetenschappers die hun eigen opstellen willen vormgeven en uitdraaien. Het is zeer populair onder informatici, wis- en natuurkundigen en computertaalkundigen.

SGML is veruit het meest ambitieuze systeem van de drie, en het strengste. Zoals de naam al aangeeft — Standard Generalized Mark-up Language — heeft het aspiraties van algemene geldigheid. De rechtgeaarde SGML-er heeft als ideaal dat alle teksten overal ter wereld ooit in dit systeem zullen zijn gemarkeerd, zodat ze op elke willekeurige wijze kunnen worden afgedrukt op papier of weergegeven op een scherm. Een Esperanto van de tekststructuur.

HTML (HyperText Markup Language) is de taal die mij nachtmerries bezorgt. Het was oorspronkelijk een soort stylesheet SGML, speciaal bedoeld om teksten voor het World Wide Web weer te geven. In HTML is daarom minder mogelijk dan in SGML. Toch wordt ook in HTML nu gewerkt aan de introductie van stylesheets.

Aan markeringstalen is overigens nog altijd wel één bezwaar verbonden: ze moeten geleerd worden. Ook daar komt gelukkig snel verandering in. De meeste populaire tekstverwerkingsprogramma’s hebben al een module die bestanden automatisch in SGML of HTML kan opslaan, of ze krijgen er binnenkort een.

Wanneer onze collega’s computertaalkundigen hun beloftes inlossen, moet het op een dag ook niet meer nodig zijn zo’n tekstverwerker te leren bedienen omdat je je teksten aan een apparaat kunt dicteren dat vervolgens zelf de structuur van het artikel bepaalt. Wie ook maar even over de complexiteit van taal heeft nagedacht, weet dat die dag nog ver van ons is en buigt zich nogmaals zuchtend over zijn styleseheet.