Door Marc van Oostendorp

Wie wil begrijpen hoe woordbetekenis werkt, doet er goed aan de komende tijd het woord mansplaining in de gaten te houden. Het woord komt ineens opduiken – volgens Wikipedia sinds 2010 ongeveer –, ook in allerlei Nederlandse teksten.

De term verwijst oorspronkelijk naar een bepaalde manier van dingen uitleggen aan iemand terwijl de uitleggee het misschien net zo goed of zelfs beter weet dan de uitlegger. Er zit blijkens de naam bovendien meteen een associatie aan vast, namelijk dat het iets is dat mannen vaak doen, en wel wanneer ze met vrouwen praten.

De eerste vraag die zich nu voordoet, is: bestond mansplaining nog niet voor 2010?  Op het eerste gezicht is het antwoord simpel: natuurlijk wel. Het is niet voor niets dat het woord zich zo snel verbreid, het voldoet kennelijk aan een behoefte. Ook in Nederland herkennen we het fenomeen kennelijk zo gemakkelijk dat we het Engelse woord onmiddellijk overnemen, en je het in allerlei kringen inmiddels onbekommerd kunt gebruiken zonder uitleg.

Pedant

Ik heb – voor mijn doen – best lang gedaan over bovenstaande alinea met een uitleg van het begrip omdat ik bang was dat het, nu ja, mansplainerig zou klinken.

En dat laatste is nu juist eigenlijk wel weer veelzeggend. Zou ik voor 2010 ook diezelfde aarzeling hebben gehad? Ik was misschien bang geweest om pedant te klinken, want dat is iets dat dicht in de buurt ligt. Maar het is niet hetzelfde.

Yentl en De Boer

Er waren dus voor 2010 wel mannen en mogelijk ook enkele vrouwen die mansplainden, en je kon je daar ook wel of niet aan ergeren, maar op een bepaalde manier bestond het ook nog niet: het was geen categorie. Je had alleen als individuele mens soms een individuele andere mens tegenover je die zich irritant gedroeg. Je kon over dat ergerlijke gedoe niet alleen moeilijker praten met iemand anders (je moest eerst proberen de ander ervan te overtuigen dat het inderdaad een categorie was), maar je kon er ook minder makkelijk over nadenken.

(Om dit te testen zou het goed zijn om te weten of Yentl en De Boer toen ze in 2013 of 2014 het bovenstaande lied schreven, dat grotendeels over mansplaining gaat, dat woord al kenden.)

To the max

En dan is er nog iets interessants om de komende tijd op te letten: de betekenis van het woord groeit momenteel nog een beetje door. Het is natuurlijk een nogal curieus begrip, omdat er twee ladingen in zitten: (a) pedant uitleggen aan iemand die het eigenlijk beter weten, (b) uitleggen door een man aan een vrouw. Het begrip probeert te vatten dat (a) en (b) vaak samenvallen, maar in de werkelijkheidsbeleving van veel mensen zit er natuurlijk ook een verschil tussen. En dat biedt ruimte voor groei naar allerlei richtingen.

In een recente blogpost schrijft de Lezers des Vaderlands bijvoorbeeld:

In Vrij Nederland vroeg Rob Schouten zich af ‘Waarom vrouwen van Murakami houden’, want ‘vooral bij zijn westerse lezeressen maakt hij zich mateloos populair met zijn wegwijzigingen naar persoonlijke vrijheid’. In de vijfeneenhalve pagina die hij voor deze vraag uittrekt, komen enkel mannen langs (…) en oh ja, vier vrouwen zonder naam (…). Een man legt aan de hand van andere mannen uit waarom een mannelijke auteur zoveel succes heeft bij vrouwen. Mansplaining to the max.

Moeiteloos

Het gaat hier wel om een man die iets uitlegt, en ook een man die iets uitlegt waar hij misschien niet zoveel verstand van heeft, maar je kunt niet volhouden dat hij het uitlegt aan vrouwen (want zij zijn niet de enige lezers van Vrij Nederland) en, mede daarom, ook niet dat hij het uitlegt aan mensen die het allemaal beter weten dan hij. Voor hetzelfde geld zou je kunnen denken dat Schouten een mannenpubliek voor zich zag dat nog minder begreep van de vrouwelijke voorkeur voor Murakami.

Wat hier met mansplaining bedoeld wordt is kortom al net iets anders dan de oorspronkelijke betekenis: het gaat over een man die probeert vrouwen inzichtelijk te maken, terwijl hij niet de moeite neemt zich in die vrouwen te verdiepen. Ook dit nieuwe betekenissprongetje maken de meeste lezers waarschijnlijk moeiteloos mee, ook dit keer weer omdat het herkenbaar is; en misschien wordt dit ook wel de uiteindelijke betekenis van het woord. Maar uiteindelijk zal die betekenis zich wat meer gaan vastzetten op de een of andere manier. Het is fascinerend om te zien hoe dat gaat.